محدّث دهلوي و شيوۀ شرح‌نويسي او در مفتاح‌الفتوح

ادب فارسي و عرفان اسلامي از ساليان دور در شبه‌قاره مشتاقان زيادي داشته و آثار گران‌سنگ بسياري به زبان فارسي از ايشان به جا مانده‌است. از جملۀ اين آثار، كتاب مفتاح‌الفتوح، نوشتۀ شيخ عبدالحق محدّث دهلوي (958-1052)، محدّث، محقّق، مورّخ و صوفي‌شاعر هندي است. وي در تصوّف، پيرو شيخ محيي‌الدّين عبدالقادر گيلاني (471 561)، عارف، محدّث و شاعر ايراني قرن پنجم و ششم هجري و مؤسّس سلسلۀ تصوّف قادريّه، بوده‌است. مسألۀ اصلي اين پژوهش معرفي شرح و شارح، طبقه‌بندي معيارهاي شرح‌نويسي و تحليل ديدگاه‌هاي وي در شرح است. نگارنده براي تبيين اين مسأله با استفاده از روش تحليل محتوا و استناد به دستاوردهاي رويكرد ژانري به متن در پي يافتن پاسخ براي پرسش‌هاي زير است: محدّث دهلوي كيست؟ شرح عرفاني وي داراي چه ويژگي‌هايي است و مؤلف آن چه ديدگاه‌هايي دارد؟ اين شرح چه نقشي در احياي تصوف در شبه‌قاره ايفا كرده‌است؟ نتايج تحقيق نشان مي‌دهد كه مفتاح‌الفتوح ترجمه و شرح بينامتني منثور و مبسوط به فارسي است كه در سدۀ يازدهم قمري به فرمان شاه ابوالمعالي، حكمران آن خطه و از هواداران طريقۀ قادريّه تأليف شده‌است. عبدالحق در نوشتن اين اثر، علاوه بر ترجمۀ الفاظ و معاني كتاب فتوح‌الغيب، به بسط و تفصيل سخنان عبدالقادر گيلاني و نقل مذاهب و اقوال عارفان و رمزگشايي مسائل عرفاني و كلامي و تبيين راه و روش قادريّه نيز توجّه داشته است. اين شرح علاوه بر موارد ذكر شده، اطلاعات ذي‌قيمتي از طريقه‌هاي عرفاني شبه‌قاره را نيز ثبت كرده كه در روند نگارش تاريخ تصوف در شبه‌قاره حائز اهميت است.