تحليل فناور‌ي ساخت بناي سد تاريخي كُريت طبس

مطالعۀ سد و بندهاي تاريخي به‌منظور ارزيابي تاريخ احداث بنا و تحليل فناوري و خلاقيت به‌كاررفته در طراحي آن، از اهميت ويژه‌اي برخوردار بود و در پژوهش‌هاي انجام‌شده تا‌كنون كمتر به ‌آن پرداخته شده ‌است. سد تاريخي كُريت طبس در حاشيۀ كوير مركزي ايران و در فاصلۀ 56 كيلومتري شهر طبس در استان خراسان جنوبي قرار گرفته است. در اين پژوهش كه از طريق بررسي‌هاي ميداني، آزمايش‌هاي آزمايشگاهي و مطالعات كتابخانه‌اي انجام شده، براي اولين بار ابعاد و نقشه‌هاي دقيق وضع موجود بنا برداشت شده و براي تعيين عمر و دوره‌هاي ساخت به‌وسيلۀ نمونه‌برداري از بخش‌هاي مختلف بدنۀ سد، فناوري به‌كاررفته براي احداث آن مورد ارزيابي قرار گرفته است. نتايج پژوهش انجام‌شده نشان مي‌دهد كه اين سد قوسي با مصالح بنايي، از نظر فناوري اجراي بدنۀ سد بدون احداث تونل انحراف آب در رودخانه، ساخت مرحله‌اي و تعبيۀ تمام عناصر ضروري يك سد، به‌عنوان يك ركورد تاريخي در موضوع افزايش ارتفاع سدها به شمار مي‌رود. بر اساس نتايج مطالعات سال‌يابي به روش ترمولومينسانس، اين سد با قدمت بيش از 700 سال در چند مرحله با فواصل زماني مختلف تكميل شده و در انتهاي هر مرحله و پس از پايان عمر مفيد سد به‌علت پر شدن مخزن از رسوبات، مرحلۀ بعدي افزايش ارتفاع آن انجام شده و ارتفاع نهايي آن از بستر رودخانه به 54.4 متر رسيده است. بخش اول بدنۀ سد با ارتفاع 16.8 متر از بستر رودخانه در سال 685 هجري شمسي احداث شده و در مراحل دوم، سوم و چهارم كه هركدام به‌ترتيب با فاصلۀ حدود 50، 350 و 100 سال از مرحلۀ قبل انجام شده، بناي اوليه به‌اندازۀ 19.2، 9 و 9.4 متر افزايش ارتفاع داده شده است. اين سد كه فناوري ساخت آن در اين پژوهش مورد تحليل قرار گرفته، از مصالح سنگي نامنظم و منظم و همچنين آجر ساخته شده و حدود هفت قرن توسط ساكنان منطقه مورد استفاده قرار گرفته است.