انگيزه‌‌ها و اهداف تأسيس كنسولگري بريتانيا در مشهد در عصر قاجار

انگلستان و روسيه در دورۀ قاجار، بر اساس امتياز دولت كامله‌‌الوداد، در ايران كنسولگري تأسيس كردند. كنسولگري معمولاً با اهداف بازرگاني ايجاد مي‌‌شد، اما گزارش‌‌ها و فعاليت‌هاي چنين مؤسساتي بسيار فراتر از انگيزه‌‌ها و اهداف تجاري بود. اين پژوهش به بحث دربارۀ كنسولگري بريتانيا در مشهد مي‌پردازد و به‌دنبال پاسخي براي اين سؤال است كه كنسولگري بريتانيا در مشهد بر اساس چه انگيزه‌‌ها و اهدافي تأسيس شد. با بررسي منابع، اين فرضيه مطرح شد كه كنسولگري بريتانيا در مشهد بر اساس اهداف تجاري و سياسي و در جهت پايش اقدامات روسيه در اين منطقه ايجاد شد، اما فراتر از آن داراي كاركردهاي فراگير اطلاعاتي، امنيتي و اجرايي در ايالت خراسان بود. داده‌‌هاي پژوهش با ابزار كتابخانه‌‌اي، از منابع تاريخي و نيز دو دسته اسناد فارسي و انگليسي، به دست آمد و با روش تبيين علّي، در چارچوب رقابت بريتانيا و روسيه، بحث شد. نتايج بحث حاكي از آن است كه كارگزاران بريتانيا در رقابت با روسيه، در مشهد كنسولگري ايجاد كردند. انگليسي‌‌ها در پوشش كنسولگري در مشهد، يك شبكۀ اطلاعاتي به وجود آوردند كه قصد آن پايش و رصد فعاليت‌‌هاي روسيه در آسياي ميانه و مرزهاي شمال شرقي ايران بود تا بتوانند اقدامات ضد انگليسي روس‌‌ها را در اين ناحيه خنثي كنند. علاوه بر اين، با ايجاد كنسولگري در مشهد، ضمن حمايت از اتباع بريتانيا، موانع تجاري سر راه بازرگاني ايران و انگليس را در اين ناحيه مرتفع كردند.