رواداري سوداگرانه؛ بررسي تأثير روحيۀ تاجرمآبانۀ سغدي‌ها در انتشار دين‌هاي گوناگون در آسياي ميانه و چين

با رونق‌گرفتن جادۀ ابريشم، از سدۀ نخست ميلادي، سغدي‌ها كه سرزمينشان در آسياي‌ ميانه بر سر راه اين جادۀ تجاري قرار داشت، به تجارت رو آوردند و قومي سوداگر شدند كه براي تجارت به سرزمين‌هاي ديگر سفر مي‌كردند. سغدي‌ها كه پيش از آن دين مزديسنا را پذيرفته بودند، از طريق تجارت با مردمان ديگر، با دين‌ها و عقايد گوناگوني چون دين ماني، بودا، مزدك و مسيحيت نسطوري آشنا شدند. برخي از سغدي‌ها به آن دين‌ها گرويدند و مبلغ آن دين‌ها شدند. از ديگر سو، جدا از اينكه سغدي‌ها در سرزمين‌شان با دين‌هاي گوناگوني برخورد داشتند و كوشش مي‌كردند كه اصول عقايد آنها را دريابند، مصالح تجاري و سياسي‌شان سبب شد تا در قلمرو آنها اين دين‌ها آزادانه در كنار يكديگر و بدون هيچ مناقشۀ مذهبي تبليغ و ترويج شوند، پديده‌اي كه مي‌توان از آن با عنوان «رواداري سوداگرانه» ياد كرد. در اين مقاله با بهره‌گيري از منابع باستاني، پژوهش‌هاي نوين و همچنين كاوش‌هاي باستان‌شناسي وجوه گوناگون اين رواداري سوداگرانه بررسي شد. اين پديده در هيچ دورۀ تاريخي و جغرافيايي ديگري تا دوران معاصر كه ملت‌هاي گوناگون با دين‌هاي متفاوت در كنار يكديگر زيسته‌اند، ديده نشده ‌است و به نتايج بديعي چون «ايجاد يگانگي ميان دين‌ها» در سغد در ميانۀ سده‌هاي ششم تا هشتم ميلادي انجاميد، بر اساس اين تفكر سغدي‌ها كوشيدند تا ميان دين‌هاي گوناگوني كه در قلمرو خود يا مهاجرنشين‌هايشان رواج داشت، سازگاري ايجاد كنند.