بررسي انديشه توحيد افعالي و سير تطور آن در ميان دانشمندان شيعه اماميه

انديشه توحيد افعالي در ميان دانشمندان شيعه يكسان نبوده است. علماي شيعه در قرون مياني در مسئله خلق افعال انسان، كه مهم‌ترين ركن توحيد افعالي به شمار مي‌رود، با معتزله همفكر بودند و هر دو گروه، افعال انسان را از حيطه خالقيت الاهي جدا مي‌دانستند. از اين حيث در مقابل اشاعره قرار داشتند، زيرا آنها افعال انسان را مخلوق مستقيم خدا به شمار مي‌آوردند. اين انديشه در شيعه تا دوره متأخران ادامه داشت، تا اينكه ديدگاه‌هاي فلسفي و عرفاني صدرالدين شيرازي رواج چشمگيري در عالم تشيع يافت و بسياري از انديشه‌هاي كلامي شيعه، رنگ فلسفي و عرفاني به خود گرفت. توحيد افعالي نيز يكي از اين انديشه‌ها بود كه در شيعه اماميه كاملاً دگرگون شد و نفي خلق افعال انسان جاي خود را به مخلوقيت افعال انسان داد. از اين‌رو انديشه توحيد افعالي به گونه‌اي كه در ميان معاصران رواج دارد نزد متقدمان و متأخران شيعه اماميه پذيرفته نبوده است.