مطهري و جايگاه شر در حركت تكاملي تاريخ

مفهوم تاريخ، كه در دوران مدرن عظمتي فراسوي مجموعه‌اي از رخدادها پيدا كرده بود، در سدۀ اخير موضوع تأمل متفكران ايراني بسياري از جمله مرتضي مطهري نيز قرار گرفت. وي متأثر از نگرش‌هاي رومانتيك كه در آن زمان رواج يافته بودند اعتقاد داشت كه تاريخ داراي حركت تكاملي است، اما از آنجا كه متفكري مسلمان بود مي‌كوشيد تا اين حركت را مطابق آنچه خودش «جهان‌بيني اسلامي» مي‌خواند تبيين كند. در اين تبيين، مفهوم قرآني خليفهاللهي انسان و نيز دو مفهوم برنامه تشريعي و برنامه تكويني خداوند براي انطباق آدمي با جريان تاريخ برجسته هستند. انسان، به عنوان خليفۀ الهي در زمين، مسئول ساختن تاريخ است. ولي براي اين كه در اين عملِ ساختن به بيراهه نرود و مسئوليت تاريخي خود را به درستي به انجام آورد دو برنامه تكويني و تشريعي پيش پاي او قرار داده شده است كه هم راهنماي او هستند و هم مشتمل بر عناصر آزمايندۀ او در اين مسير. بررسي اقوال مرتضي مطهري دربارۀ مفاهيم مذكور نشان مي‌دهد كه وي در جاي جاي بحث‌هاي خود پاي مفهوم شرور را به ميان مي‌آورد و مي‌كوشد نسبت آنها را با طرح تكامل‌گرايانۀ خود روشن كند. ما در اين مقاله از نسبت شرور و جريان حركت تاريخ در نگاه مرتضي مطهري مي‌پرسيم. بررسي اوليۀ ما نشان مي‌دهد كه مرتضي مطهري با پيوند فلسفۀ تاريخ با مبحث شرور نوعي «الهيّات عملي تاريخ‌نگرانه» را فراهم مي‌آورد كه در آن اراده الهي با اراده انساني پيوند مي‌يابند تا جريان تاريخ را رقم زنند و آن را به هدفش نزديك‌تر سازند.