ارزيابي مقاومت گياهچه‌اي ارقام تجاري گندم نان نسبت به بيماري زنگ سياه با استفاده از روش GGE باي‌پلات

مقدمه و هدف: گندم در تغذيه جامعه بشري به‌ويژه در كشورهاي جهان سوم داراي اهميت ويژه‌اي است. زنگ ساقه يا زنگ سياه شايع‌ترين، گسترده‌ترين و ويرانگرترين بيماري‌ مزارع گندم در ايران و سراسر جهان به شمار مي‌رود. دامنه خسارت اين بيماري با توجه به‌شدت آن مي‌تواند از كاهش عملكرد تا نابودي كامل مزارع متغير باشد. توسعه ژنوتيپ‌هاي داراي ژن مقاومت به بيماري زنگ سياه يكي از راهكارهاي مهم براي مقابله با اين بيماري مخرب محسوب مي‌شود. شناسايي منابع مقاومت و وارد نمودن آن‌ها در برنامه‌هاي به‌نژادي موجب توليد ژنوتيپ‌هاي مقاوم مي‌گردد. مواد و روش‌ها: تعداد 89 رقم تجاري گندم نان به همراه شاهد حساس موراكو با هدف شناسايي ارقام مقاوم به زنگ سياه در مرحله گياهچه‌اي نسبت به شش نژاد قارچ عامل بيماري در قالب طرح بلوك‌هاي كامل تصادفي با دو تكرار تحت مطالعه قرار گرفت. كليه مراحل ارزيابي گياهچه‌اي در گلخانه‌هاي تحقيقاتي واحد پاتولوژي بخش تحقيقات غلات مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج طي سال 1398 انجام شد. در مدل گرافيكي GGE biplot هر يك از نژاد‌هاي بيماري (PKTTF، PKSTC، PKSTF، PTRTF، TTTTF و PTTTF) به‌عنوان يك محيط تلقي گرديدند و تجزيه گرافيكي بر اساس مقادير منفرد پاسخ ارقام نسبت به نژادها انجام شد. يافته‌ها: نژادهاي PKTTF، PKSTC، PKSTF، PTRTF و TTTTF بيشترين ميزان همبستگي را روي نمودار داشتند، به همين دليل يك گروه بزرگ را به وجود آوردند؛ ارقام پيشتاز، سيوند، عدل، پيشگام، نيك‌نژاد و الوند در برابر نژادهاي اين گروه داراي واكنش مقاومت بالايي بودند. نژاد PTTTF به‌تنهايي گروه دوم را تشكيل داد و ارقام هامون، مرودشت، زرين، گهر، داراب 2 و سبلان در برابر اين نژاد از واكنش مقاومت بالايي برخوردار بودند. نمودار باي‌پلات رتبه‌بندي ارقام بر اساس ميانگين تيپ آلودگي و پايداري حاكي از اين بود كه ارقام پيشتاز و عدل داراي واكنش مقاومت پايدار نسبت به هر شش نژاد بيماري مي‌باشند، نتايج اين نمودار توسط نمودار رتبه‌بندي ارقام از نظر مقاومت بر طبق رقم ايده‌آل فرضي نيز تأييد شد. رتبه‌بندي شدت بيماري‌زايي نژادهاي تحت بررسي بر اساس نژاد فرضي، مؤيد بيماري‌زايي بالاي نژاد PTTTF بر روي ارقام تحت مطالعه بود. ترتيب بيماري‌زايي ساير نژادها از بيشترين به كم‌ترين عبارت از PKTTF، TTTTF، PTRTF، PKSTF و PKSTC بود. نتيجه‌گيري: روش چندمتغيره گرافيكي GGE باي‌پلات در بررسي مقاومت ارقام تجاري گندم مؤثر بود و اطلاعات ارزشمندي را در خصوص شناسايي ارقام برخوردار از ژن‌هاي مقاومت به بيماري زنگ سياه ارائه كرد كه با وارد نمودن اين ارقام به برنامه‌هاي به‌نژادي، مي‌توان گام مؤثري در جهت توسعه ارقام حائز مقاومت در برابر اين بيماري طي نمود و به مقابله ژنتيكي با آن پرداخت.