اثرات اقدامات آبخيزداري بر خدمات چهارگانه آبخيز چهل‌چاي استان گلستان

با توجه به فشار مضاعف بر آبخيزها در سراسر جهان، كارشناسان و پژوهش‌گران در تلاش هستند تا به شيوه‌هاي علمي مؤثر و پايدار باعث كاهش تخريب و سير قهقرايي آبخيزها شوند. در همين راستا، در ايران نيز به‌منظور كاهش نرخ تخريب و بهبود شرايط آبخيزها، اقدامات آبخيزداري متعددي صورت گرفته است. لذا، پژوهش حاضر در حوزۀ آبخيز چهل‌چاي استان گلستان به بررسي ميزان تغييرات خدمات حمايتي (پايداري خاك‌دانه)، توليدي (توليد زراعي و باغي، توليد چوب و زي‌توده)، تنظيمي (مهار فرسايش خاك، مهار ‌رواناب و ترسيب كربن) و فرهنگي (افزايش تعامل و ماندگاري جوامع‌محلي، افزايش زيبايي‌منظر‌ و جذب گردشگر در منطقه و ارتقاء دانش و ارزش‌هاي آموزشي)، در نتيجه اجراي اقدامات اصلاحي انجام ‌شده است. پس از كمي‌سازي مقادير خدمات، اولويت‌بندي اقدامات با استفاده از روش TOPSIS (تاپسيس) انجام شد تا مؤثر‌ترين گزينه مديريتي به‌منظور بهبود خدمات آبخيز چهل‌چاي و آبخيزهاي مشابه شناسايي و پيشنهاد شود. نتايج نشان داد كه تأثير انواع اقدامات آبخيزداري بر بهبود خدمات آبخيز يكسان نبوده و بيش‌ترين تأثير مربوط به خدمات تنظيمي و پس از آن به‌ترتيب مربوط به خدمات توليدي، حمايتي و فرهنگي است. اقدامات آبخيزداري بر بهبود خدمات زيرآبخيز تيمار تأثير معنا‌داري را در سطح پنج درصد (p 0/05) نشان داد. هم‌چنين، نتايج مدل تاپسيس در ارزشيابي اثر اقدامات مديريتي بر خدمات آبخيز نشان داد كه از بين اقدامات انجام‌شده تبديل اراضي زراعي ديم به فعاليت‌هاي باغي (كاشت درختان گردو) بهترين اثربخشي را با توجه به شاخص‌ها و معيارهاي در نظر گرفته‌شده فراهم كرده است. بنابراين، به‌منظور مديريت بهينه منابع آب‌ و‌ خاك و اثربخشي بيش‌تر اقدامات آبخيزداري بر بهبود خدمات حوزۀ آبخيز چهل‌چاي، تبديل اراضي زراعي شيب‌دار به باغ به همراه كشت گياهان علوفه‌اي يا دارويي در فواصل بين درختان پيشنهاد مي‌شود. علاوه بر اين، پيشنهاد مي‌شود معيارها، شاخص‌ها و شيوه‌هاي مورد استفاده در اين پژوهش براي كمي‌سازي اثربخشي اقدامات آبخيزداري بر خدمات آبخيز در تدوين شيوه‌نامه يا دستورالعمل پايش و ارزشيابي اقدامات آبخيزداري مورد استفاده قرار گيرد.