مخالفت با سوء مديريت در ايران عصر قاجاريه: شورش در استرآباد (۱۳۱۰ ق/ ۱۸۹۲ م)

سوء مديريت تشكيلات حكومتي و تبعات آن در عصر قاجاريه موضوعي نا گفته نيست. كارنامه دولت مركزي براي رفع اين نقص بر عدم موفقيت آن دلالت دارد. از سوي ديگر، اين ناكارآمدي براي ملت هزينه سنگيني داشت. بدين ترتيب رهايي از اين تبعات مشكلي بود كه مردم خود مي بايست بر آن فائق آيند. واكنش اجتماعي نسبت به سوء مديريت در دوره قاجاريه مسئله اي است كه پژوهش حاضر آن را در قضيه مخالفت عمومي مردم استرآباد با خواست دولت مركزي مورد مطالعه قرار مي دهد. توضيح آن كه مدتي كوتاه پس از الغاي امتياز تنباكو (جمادي الاول ۱۳۰۹ق)، ولايت استرآباد در جنوب شرق درياي خزر در محرم سال ۱۳۱۰ ق  عرصه مخالفت مردمي عليه شرب خمر و سپس براي چند ماه عليه حاكم ولايت گرديد. تا كنون وقوع اين رويداد و نتايج آن مغفول مانده است. مقاله حاضر بر اساس مواد آرشيوي و به شيوه تاريخي تحليلي به  نقش سوء مديريت (متغير مستقل) در بروز واكنش مردمي در استرآباد (متغير وابسته) مي پردازد. مطالعه نيروهاي اجتماعي فعال در آين اقدام سياسي و نيز نتيجه آن ديگر اهداف كار حاضر است.  يافته هاي پژوهش نشان مي دهد كه مخالفت عمومي در استرآباد از فرط نا اميدي و حرمان آغاز گرديد و سپس براي بهبود اوضاع ولايت جنبه عقلاني يافت و به سوي ضديت با حاكم منصوب دولت سوق پيدا كرد. اگرچه شورش مورد بحث با مشاركت طبقات فرودست و به منظور مقابله با شيوع وبا شروع شد، در مرحله ثانوي نفي حاكم ـ با استقبال ساير گروه هاي شهري و سران نظامي محلي قرار گرفت كه خواهان رفع  تبعات چند وجهي سوء مديريت مزمن در ولايت بودند. با وجود انگيزه ديني، مشاركت طبقات و گروه هاي مختلف، مخالفت عمومي اهالي استرآباد همه ويژگيهاي يك ’’شورش’’ را داشت و فاقد پشتوانه و مشاركت يك تشكيلات سياسي بود. اين اقدام بر رغم موفقيت در مخالفت با خواست دولت مركزي، به سبب ماهيت آن، فقدان آگاهي عمومي و نيز خلأ سازماني سياسي، در دستيابي به نتيجه اي مطلوب و پايدار براي اهالي استرآباد شكست خورد.