رهيافتي از منظر جغرافياي تاريخي بر علل تمركزگريزي سياسي و ايجاد خانات سه‌گانه در فرارود (قرون 16-20م./10 -14قـ)

سرزمين فرارود گرچه متصل به فلات مركزي ايران و در بسياري از موارد تحت سلطه نيروهاي سياسي مشترك با آن قرار داشت، اما تجربه‌هاي متفاوتي از عدم تمركز را در عرصه حكمراني از سر گذراند. شكل گيري شاه‌نشين هاي نيمه‌مستقل در عهد باستان، نفوذ نيروهاي ترك و مغول در عهد اسلامي و پيوستگي و گسستگي از خراسان، نمودي از اين تجربه‌هاي زيسته است كه در عين تعلق به جهان ايراني، دنياي متمايزي را براي باشندگان خود رقم زده است. در تداوم اين حيات متفاوت، از قرن16م./10هـ به بعد به تدريج شكل جديدي از نظامهاي قدرت با نام خانات سه گانه(بخارا، خيوه و خوقند) در پهنه فرارود ظاهر شد. در نوشتار حاضر با محوري يافتن نقش جغرافياي خاص فرارود در عدم تمركز سياسي در آن، اين مساله را پي گرفتيم كه: «چرا جغرافياي آسياي‌مركزي طي اين قرون، شكل خاصي از حكمراني را در قالب ساختار متكثر و مستقلي چون خانات سه‌گانه فراهم آورده است؟» پاسخ آغازين ما اين است كه « تقطيع قلمرو آسياي‌مركزي به واسطه بيابانهاي سهمگين و رشته‌كوههاي بلند، سه صفحه مجزاي جغرافيايي در بخش مياني آن ايجاد نمود، اين عامل در كنار خودبسندگي اقتصادي، از رونق افتادن راه ابريشم و امواج مداوم مهاجران صحراگرد سبب ناپايداري انسجام قدرت در اين سرزمين گرديد». آنچه در نتيجه بدان دست يافتيم اين است كه در كنار همه عوامل، تحول در ماهيت شاهراه تجاري آن و شكل گيري سرزمين محصور درخشكي علت تامه چندپارگي سياسي از منظر جغرافيايي به شمار مي‌آيند.