مطالعات آزمايشگاهي، تحليل داده‌ها و شناسايي فرآيند توليد در اشياء آلياژ مس متعلق به محوطه‌هاي عصرآهن وركبود و مارليك

كاوش‌هاي باستان‌شناسي در گورستان‌هاي عصر آهن ايران، به‌خصوص در نواحي شمال و غرب ايران، نشان‌دهندۀ وجود اشياء متنوع آييني است كه به‌همراه جسد در گورها قرار داده‌شده‌اند. بخش عمده‌اي از اشياء به‌دست‌آمده از كاوش‌هاي گورستان‌هاي عصر آهن ايران، اشيائي هستند كه از آلياژهاي مس، به‌خصوص آلياژ مفرغ قلعي ساخته‌شده‌اند. در اين پژوهش چهار عدد از اشياء آلياژ مس متعلق به دو محوطۀ وركبودِ لرستان و مارليكِ گيلان مورد مطالعات آزمايشگاهي قرارگرفته‌اند. هدف از اين پژوهش، شناسايي تركيب آلياژ و ويژگي‌هاي ريزساختاري در اين اشياء فلزي (به‌عنوان مطالعۀ موردي) و مقايسۀ نتايج با مطالعات انجام‌شده درگذشته، به‌منظور شناسايي روش توليد و ساخت اشياء ساخته‌شده از آلياژهاي مس در اين دو محوطۀ عصر آهن ايران است. پرسش پژوهش بدين‌قرار است: فناوري توليد اشياء آلياژ مس در دو محوطۀ مورد مطالعه چه بوده است؟ به اين‌منظور، جهت شناسايي تركيب فلز/آلياژ و عناصر اصلي و فرعي تشكيل‌دهندۀ آن و هم‌چنين مشاهدات ريزساختاري از روش‌هاي آناليز MicroPIXE و مشاهدات ميكروسكوپي (متالوگرافي) استفاده‌شده است. نتايج آناليز شيميايي اشياء موردمطالعه بيانگر اين است اشياء شامل سه مورد آلياژ دو جزئي مس و قلع (مفرغ قلعي) و يك مورد آلياژ مس و روي (احتمالاً برنج) است. اشياء مفرغي حاوي درصد متفاوت قلع در تركيب هستند كه مي‌تواند نشان‌دهندۀ روند توليد آلياژ مفرغ با استفاده از روش كنترل نشدۀ آلياژسازي باشد. اين‌امر در اشياء مفرغي متعلق به عصر آهن ايران معمول بوده است. در تركيب يك نمونه حدود 14% وزني روي اندازه‌گيري شده است كه اين ميزان مي‌تواند بيانگر توليد آلياژ برنج (احتمالاً به‌شكل تصادفي) باشد. نتايج مطالعات ميكروسكوپي نيز نشان مي‌دهد كه مرحلۀ اول ساخت اشياء موردمطالعه ريخته‌گري بوده است كه برروي تعدادي از اشياء بعد از عمليات ريخته‌گري، عمليات ترمومكانيكي (به‌ميزان محدود) انجام‌شده است. تنها يك شئ با استفاده از چرخه‌هاي متناوب كار و تابكاري ساخته‌شده است.