پل بيستون در شاهراه خراسان-بغداد: ويژگي‌هاي معماري، روند شكل‌گيري و تاريخ‌گذاري

بيستون از ديرباز همواره در مسير پررفت‌وآمد كاروان‌هاي بازرگاني و نظامي، هيئت‌هاي سياسي، سفرهاي شاهانه به‌همراه كارگزاران سلطنتي، پيك‌هاي حكومتي، زائران عتبات‌عاليات و حاجيان‌ قرار داشته است. اين گروه‌ها براي ورود و خروج از بيستون به ناچار بايد از روي پل بيستون گذر مي‌كرده‌اند؛ از اين‌رو به‌دليل اهميت فراوان اين پل، بازسازي، مرمت و نگه‌داري آن همواره موردتوجه حكومت‌ها بوده است. پل بيستون در مسير جادۀ خراسان بزرگ به بغداد در راستاي شرقيغربي برروي رودخانۀ دينورآب در حاشيۀ شرقي شهر كنوني بيستون قرار دارد. اين پل 145 متر طول دارد و داراي 6 دهانه است. اجزاي معماري تشكيل‌دهندۀ پل عبارتنداز: بستر پل، پايه‌هاي سنگي، پشت‌بندها، طاق دهانه‌ها، جان‌پناه‌ها و گذرگاه. پايه‌هاي پل با لاشه‌سنگ و ملات شفتۀ ‌آهك و روكار از سنگ‌هاي تراش‌خورده در اندازه‌هاي مختلف ساخته شده است. ديوارها، پشت‌بندها و طاق‌هاي پل را با آجرهايي در ابعاد و رنگ‌هاي متفاوت ساخته‌اند. تا پيش از انجام پژوهش‌هاي باستان‌شناختي در اطراف اين پل، كه به سرپرستي نگارنده در سال‌هاي 1380 و 1381 ه‍ش. انجام‌گرفت، پژوهشگران ساخت آن‌را به دورۀ صفويه نسبت مي‌دادند؛ اما كاوش‌هاي باستان‌شناختي و مطالعات معماري نشان‌داد كه اين پل در هشت مرحله و در زمان‌هاي مختلف بنيان‌گذاري، بازسازي و مرمت شده است. زمان‌بندي ساخت بخش‌هاي مختلف پل از طريق بررسي شواهد باستان‌شناختي، مطالعات مقايسه‌اي، بررسي نوع مصالح به‌كاررفته، چگونگي كاربرد آن‌ها و هم‌چنين آزمايش‌هاي سن‌سنجي به روش ترمولومينسانس مشخص شده است. نتايج اين پژوهش‌ها نشان‌داد كه پايه‌هاي سنگي پل بيستون در اواخر دورۀ ساساني ساخته شده‌اند؛ اما ادامۀ ساخت پل همانند ديگر طرح‌هاي زيرساختي ساساني در بيستون به‌طور ناگهاني متوقف شده است. پس‌ازآن حسنويه‌ها، يكي از حكومت‌هاي محلي نيمۀ غربي ايران، ساخت اين پل را به اتمام رسانده‌اند و در ادوار سپسين (سلجوقي، ايلخاني، صفوي، قاجار و پهلوي اول) نيز بخش‌هايي از اين پل بازسازي و مرمت شده است.