واكاوي كهن‌الگوي اژدهاكشي و بازتاب آن بر نقوش سفال هاي مينايي ايران

نگاره‌هاي سفال مينايي در دورۀ مياني اسلامي، به‌عنوان بازتابي از نظام‌هاي كهن‌الگويي و منبع الهام نگارگران در دوران بعد است. در اين پژوهش، كهن‌الگوي اژدهاكشي، در سفال مينايي بررسي‌شده است. براي خوانش محتوايي و شكلي اژدهاكشي در سفال مينايي، به مطالعۀ علل شكل‌گيري و خويش‌كاري اژدها در منابع متني و تصويري يافت‌شده برروي مهرها و نقوش‌برجسته در آثار كهن ايران و سرزمين‌هاي هم‌جوار پرداخته‌شده و بر اين‌اساس، پنج سفال مينايي و هشت داده فرهنگي پيش از اسلام با روش توصيفيتحليلي بررسي‌شده است. با توجه به اين فرضيه كه، پيش از ظهور اژدهاكشي در نسخ خطي دوران اسلامي، مي‌توان نشانه‌هاي آن‌را در سفالينه‌نگاري مينايي يافت، پرسش‌هاي اصلي پژوهش پيشِ‌رو اين است كه تصاوير بنيادين، مفاهيم كهن و بينافرهنگي تأثيرگذار در شكل‌گيري تصوير اژدهاكشي در دوران اسلامي كدام است؟ ريشه‌هاي كهن‌الگويي مبتني‌بر اژدهاكشي در سفال مينايي چيست؟ بر اين‌اساس، مهم‌ترين هدف پژوهش حاضر، دستيابي به تصاوير كهن و بنيادين تأثيرگذار در شكل‌گيري مضمون اژدهاكشي بر سفال مينايي است تا بتوان پاسخي مناسب در جهت شناخت بهتر جايگاه اين مضمون در هنر و فرهنگ ايران يافت. با توجه به نتايج پژوهش، كهن‌ترين نمونه‌هاي‌ تصويري اژدهاكشي را مي‌توان در بين‌النهرين در هزارۀ سوم پيش‌ازميلاد يافت كه شكست اژدهاي هفت‌سر را توسط قهرمان نشان مي‌دهد. نقوش جام حسنلو به‌عنوان كامل‌ترين مضمون روايي نبرد قهرمان و اژدها در اين پژوهش است. زمان پيدايش نخستين نمونه‌هاي تصويري اژدهاكشي در ايران در دوران اسلامي، قرن ششم هجري‌قمري و احتمالاً تحت‌تأثير شاهنامه، برروي سفال مينايي آشكار مي‌شود. بيش از يك سدۀ بعد نيز، اژدهاكشي در شاهنامۀ بزرگ ايلخاني به تصوير درمي‌آيد. تقريباً پس از هزار سال فقدان عناصر تصويري اژدهاكشي در ايران، بازتاب دوباره اين كهن‌نمونه بر سفال مينايي نشان مي‌دهد كه گويا مفهوم اين نبرد در گسترۀ زمان، تحت‌تأثير جانشيني، تغيير و فراموشي عناصر پيشين قرارگرفته، ولي به‌عنوان ميراثي پويا در محتواي ناخودآگاه جوامع جريان داشته است.