منشأ دين از ديدگاه اندرو لانگ (از نقد نظريۀ تطورگرايي تا طرح ديدگاهي جديد دربارۀ منشأ دين)

در نيمۀ دوم قرن نوزدهم، انسان‌شناسان تطورگرا معتقد بودند كه باور ديني بشر از صورت‌هاي سادۀ نخستين آغاز شده و پس از طي مراحل مختلف تحول تاريخي، به شكل اديان مترقي كنوني درآمده است. بر اساس اين ديدگاه، انسان‌هاي ابتدايي تصوري از مفهوم خدا نداشتند و شكل‌گيري اين مفهوم در ذهن آدمي، مربوط به آخرين مرحله از ‌‌مراحل تحول از انديشۀ ديني بشر تلقي مي‌شد. اندور لانگ، انسان‌شناس اسكاتلندي، از مهم‌ترين مخالفان استفاده از آموزه‌هاي تطورگرايانه در تبيين خاستگاه دين، ضمن نقد اين ديدگاه، نظريه‌اي دربارۀ وجود «موجود متعال» در باورهاي انسان‌هاي اوليه ارائه داد كه بعدها توسط برخي ديگر، به‌‌ويژه ويلهلم اشميت، انسان‌شناس اتريشي، تكميل و با عنوان نظريۀ «توحيد ابتدايي» مطرح شد. لانگ باور به خدا و باور به جاودانگي روح را دو منشأ عمده و ضروري براي دين مي‌داند و با استناد به شواهدي، معتقد است كه حتي در ميان عقب‌مانده‌ترين اقوام جهان هم سايه‌هايي از انديشۀ پرستش «موجود متعال» مشهود است. اين مقاله، ضمن مرور زمينه‌ها و مباني فكري لانگ، و مهم‌ترين نقدهاي او به آراء انسان‌شناسان تطورگرا (از فرضيات مادي‌گرايانه و پوزيتيويستي گرفته تا غفلت از ساحت‌ فرارواني در وجود آدمي)، به تبيين مهم‌ترين نظريۀ او در حوزۀ انسان‌شناسي دين مي‌پردازد.