جايگاه و مفهوم هندسه در هنر معماري اسلامي بر اساس آراء اخوان‌الصفا

هنر معماري ايران به‌واسطه همراهي و همكاري معماران با دانشمندان اسلامي، داراي ابعاد علمي و حكمي فراواني است. از قرون چهارم هجري به بعد، معماري با ظهور دانشمنداني چون اخوان‌الصفا با ارائه رسالات حوزه رياضي، صناعات و مباني هندسي همراه شده است كه بر امكان اتصال علم روز با مباني صناعت معماري تأكيد بيشتري نموده است. وجود و حضور نسخ خطي دوره و همچنين اشارت علمي هندسي، رياضي و صناعتي آن در مقوله احداث بنا، در اين نسخ اثبات شده است. نكته و هدف اساسي در پرداخت به اين موضوع، نحوه برخورد مفهومي اين دانشمندان با موضوع هندسه در صناعت معماري است كه در دوره تاريخي خود به چه صورتي مفهوم هندسه را تعبير كرده و جهت كاربرد صناعت معماري تعريف نموده‌اند. سؤال اساسي در اين نوشتار شناخت مفاهيم و موضوعات هندسه است كه اخوان‌الصفا در ارتباط با صناعت معماري به آن پرداخته و معرفي نموده‌اند. اين موضوع خطاب به علم برپايي بناي معماري از صناعت آن، بر اساس مفاهيم صادرشده رياضي و هندسي است. روش پژوهش در اين نوشتار باتوجه‌به بررسي موضوع هندسه در رياضيات اخوان‌الصفا و موارد انديشه‌دار و فلسفي آنان است كه از روش تفسيري و تاريخي در برخورد با نسخه خطي هندسه اخوان‌الصفا و صناعت رياست بناست. در بحث تحليل مباني و يافته‌گيري معماري آراي هندسي، از استدلال قياسي دراين‌خصوص استفاده شده است. اخوان‌الصفا هندسه را داراي زمينه كمّي محسوس و كيفي معقول معرفي نموده‌اند كه صناعت معماري را براي انسان داراي وجوه جسماني و روحاني خطاب نموده است. فرم‌ها و اشكال هندسي در صناعت معماري، مستخرج شده از قوانين اعداد و اصول رياضيات است كه براي رفع نيازهاي كاركردي انسان به دست آمده‌اند. قدس اعداد و اشكال مبنا در كاركرد بر اساس قاعده عقلي رياضيات است كه داراي اثبات از منظر معادلات عددي است. اعداد مبنايي به‌صورت يك، دو، سه و چهار معرفي شده‌اند و هركدام داراي كاركرد و نحوه گسترش بر اساس معادلات تناسباتي هندسه عددي خاص خود هستند. در عالم فرمي نيز نقطه، خط، دايره، مثلث، مربع، كلمات و نقوش هندسي داراي چنين كاركردي هستند. در بحث هندسه از ديدگاه اخوان‌الصفا، اعداد و مباني رياضي به‌صورت هندسه نظري معرفي شده است و انسان در اين ديدگاه داراي ابعاد جسماني و روحاني تلقي شده است. هندسه عملي بايد پاسخي باشد جهت برپايي بناي معماري براي انسان در جهت رفع نياز فيزيكي و سپس مباني روحاني. تناسبات دقيق و مشخص بين اعداد و اشكال فرمي خاص دراين‌خصوص به‌صورت ترسيمي و كاربردي به همراه نصايح و تدابير حكمي منتج شده از انديشه اسلام و ديگر مباني انديشه‌دار واجب در پرداخت صناعت معماري در باب كاربرد هندسه است. از هندسه به نردباني تعبير شده است كه اثر معماري را خاصيت جسماني و روحاني متعالي مي‌بخشد. هندسه در اين منظر در جهت كاربرد مناسب بايد از حكمت نيز در اين امور بهره‌مند باشد.