بن‌مايه‌هاي آشنايي‌زدايي در حوزۀ تركيب‌پذيري واژگاني؛ با نگاهي تطبيقي به شعر معاصر ايران و عراق

آفرينش تصاوير شاعرانه در بستر تركيب‌هاي اضافي يا وصفي بديعي كه از هنجارهاي متعارف زبان فاصله گرفته‌اند، هرگاه كه با نوآوري هدفمند شاعران همراه بوده‌است و به ايجاد پيوندهاي عميق ميان واژگان منجرگشته‌، شعر را در هاله‌اي از تخيّل ناب شاعرانه فرو برده‌اند و مخاطب را به كشف ظرافت‌هاي نهفته در لايه‌هاي معنايي واژگان برانگيخته‌اند. در فرآيند تركيب‌پذيري واژگاني، كيفيّت واژه‌گزيني و همنشين ‌كردن كلمات با يكديگر، نمودي از ضعف يا توانايي شاعران را در بهره‌وري از ظرفيت‌هاي زباني نشان مي‌دهد. شاعري كه در خلق تصاوير شعري، پيوسـته از تركيب واژگان تكراري بهره مي‌گيرد، باري از كسالت را بر ذهن مخاطب تحميل مي‌نمايد و چشم‌اندازي متروك را در برابر ديدگان او مي‌گشايد. در چنين فضايي كه همه چيز بوي عادت مي‌دهد، شاعران معاصر ايران و عراق، با توجّه به قرابت‌هاي خاصّ فكري و فرهنگي، براي نجات واژگان از قيد تصويرهاي تكراري، هنجارهاي معنايي زبان را از طريق ساخت‌هاي تركيبي نوپا، مورد تعرّض قرار داده‌اند. هجوم بي‌وقفۀ شاعران اين دو سرزمين به قواعد معنايي حاكم بر هم‌آيي واژگان و جسارت آنان در به‌كارگيري ظرفيت‌هاي موجود در زبان، گاه با ساخت مشابه تركيبات نويني همراه بوده‌است كه خواننده براي نخستين‌بار، برخورد با آن‌ها را تجربه مي‌نمايد. مبناي كار نگارندگان در اين پژوهش، پاسخ به اين پرسش است: مهم‌ترين بُن‌مايه‌هايي كه به شكل مشترك در سروده‌هاي شاعران معاصر ايران و عراق، به تلفيق ميان واژگان دور از هم منجر گشته‌است و عرصۀ معنايي زبان را گُسترده، كدامند؟ يافته‌هاي اين تحقيق نشان مي‌دهد كه بهره‌برداري از تركيبات نوين در ساختار كلام شاعران امروز ايران و عراق، با گشايش چشم‌اندازهاي بديع معنايي، به شعر آنان تحرّكي تازه و عادت‌گريز بخشيده‌است.