بررسي تاريخي اشكال‌هاي بعد چهارم در جهان اسلام

براي اين‌كه مشخص شود چرا در بحث زمان حال‌گروي بر بعد چهارم‌ رجحان دارد، نخست بايد ديد در طول تاريخ چه اشكال‌هاي جدي‌اي بر بعد چهارم‌ وارد شده‌است. برخي از انديشمندان غربي امروزه در اين مورد نكاتي بيان كرده‌اند كه مهم‌ترين آن اين است كه بعد چهارم‌ نافي حركت است و از اين‌رو به‌شدّت خلاف شهود است. برخي از انديشمندان مسلمان نيز، از همان هنگام طرح بعد چهارم‌ توسط محقق طوسي، گاه به‌روشي مشابه به‌شدت در نقد آن كوشيده‌اند. براي نمونه، علامه حلي مي‌گويد: ما بداهتاً مي‌دانيم كه گذشته و آينده‌اي چون ديروز و فردا معدوم‌اند نه اين‌كه هر كدام در جاي خود موجود باشند. به‌عبارتي، بعد چهارم‌ چون نافي حركت و تغيير و تغير است، خلاف شهود و خلاف بداهت بوده و بلكه عين سفسطه است. بنابراين اشكال‌هاي انديشمندان مسلمان بر بعد چهارم‌ بايد به‌روش تاريخي دقيق مشخص‌شود و تحليل عقلاني شود تا سپس روشن‌گردد اين اشكال‌ها تا چه اندازه پذيرفتني است.