مطالعه تكامل خاك متأثر از اقليم و توپوگرافي در منطقه ساردوئيه – بم (جنوب استان كرمان)

سابقه و هدف: اقليم و توپوگرافي دو عامل مهم خاكسازي محسوب مي‌شوند كه پيدايش، تكامل و طبقه‌بندي خاك را تحت تأثير قرار مي‌دهند. توپوگرافي با تأثيرگذاري بر ويژگي‌هايي از جمله جهت شيب، شكل شيب، درصد شيب، ميزان دريافت نزولات و نفوذ در خاك، ميزان رواناب، ميزان فرسايش و اختلاف در شرايط زهكشي بر تكامل خاك اثر‌گذار است. از سوي ديگر، درصد كربن آلي، مقدار و نوع رس، رنگ خاك، مقدار كربنات كلسيم، درصد اشباع بازي، عمق آبشويي و حلاليت نمك‌ها در خاك‌ ارتباط تنگاتنگي با اقليم دارد. از اين رو، هدف اين پژوهش بررسي تاثير اقليم و توپوگرافي در تغيير خصوصيات فيزيكوشيميايي، كاني‌شناسي و ميكرومورفولوژي خاك است.مواد و روش‌ها: اين پژوهش در دو منطقه ساردوئيه و بم انجام شد. منطقه ساردوئيه با ميانگين ارتفاع 3500 متر از سطح دريا در رژيم رطوبتي و حرارتي زريك و مزيك قرار گرفته است؛ در حالي‌ كه منطقه بم با ميانگين ارتفاع 900 متر در رژيم اريديك - ترميك واقع گرديده است. تعداد 8 خاك‌رخ شاهد بر روي مواد مادري از نوع آذرين بيروني با تركيب حدواسط انتخاب، نمونه‌برداري و تشريح گرديد. آناليزهاي فيزيكوشيميايي، كاني‌شناسي و ميكرومورفولوژي بر روي نمونه‌هاي خاك انجام شد. و خاك‌ها براساس سامانه طبقه‌بندي آمريكايي و سامانه جهاني طبقه‌بندي گرديدند. مقادير pH، بافت خاك، هدايت الكتريكي، كربنات كلسيم معادل، ظرفيت تبادل كاتيوني و گچ اندازه‌گيري شد. 8 نمونه براي مطالعات كاني‌شناسي انتخاب شد. نمونه‌ها تحت 4 تيمار‌ اشباع‌سازي با كلرور‌منيزيم، كلرورپتاسيم، تيمار با بخار اتيلن‌گليكول روي نمونه‌هاي اشباع از منيزيم و تيمار حرارتي 550 درجه سانتي‌گراد روي نمونه‌هاي اشباع از پتاسيم قرار گرفتند. نمودار‌هاي پراش پرتو ايكس تيمار‌هاي مختلف هر نمونه به وسيله دستگاه اشعه ايكس مدل بروكر با ولتاژ40 كيلو ولت و شدت جريات 30 آمپر تهيه گرديد. آناليز ميكروسكوپ الكتروني نيز صورت گرفت. نمونه‌هاي دست نخورده از برخي افق‌ها براي مطالعات ميكرومورفولوژي انتخاب گرديد. يافته‌ها: نتايج حاكي از آن است كه درصد رس، ظرفيت تبادل كاتيوني، كربن آلي، كربنات كلسيم معادل در رژيم زريك افزايش يافته؛ در مقابل در رژيم اريديك ميزان هدايت‌الكتريكي و درصد گچ افزايش نشان مي‌دهد. از اين رو تغيير در خصوصيات خاكي سبب تغيير در طبقه‌بندي خاك‌ها از مالي‌سول و آلفي‌سول (رژيم زريك) به اريدي‌سول (رژيم اريديك) در سامانه آمريكايي و چرنوزم، لويسول و كلسي‌سول (رژيم زريك) به سولونچاك، ژيپسي‌سول و كمبي‌سول (رژيم اريديك) در سامانه جهاني گرديده است. از نقاط قوت سامانه جهاني نسبت به سامانه آمريكايي توجه به طبقه‌بندي خاك‌هاي مدفون و استفاده از توصيف‌كننده راپتيك براي نشان دادن انقطاع سنگي است. نتايج كاني‌شناسي رسي، وجود كاني‌هاي ايليت، پاليگورسكيت، كلرايت، اسمكتيت، كائولينيت، ورميكوليت، كاني مخلوط ورميكوليت اسمكتيت و كوارتز را نشان مي‌دهد. نتايج حاكي از كاهش كاني ايليت و افزايش مقادير كاني ورمي‌كوليت و اسمكتيت در رژيم زريك بود؛ در حاليكه در اقليم اريديك مقدار كاني ايليت افزايش نشان مي‌دهد. علاوه بر اين حضور همزمان كاني پاليگورسكيت و كاني مخلوط ورميكوليتاسمكتيت را مي‌توان به وجود خاك‌هاي پلي‌ژنتيك در منطقه نسبت داد. پدوفيچرهاي غالب در مطالعات ميكرومورفولوژي در رژيم زريك حاكي از پرشدگي، نادول و پوشش‌هاي زير سطحي كلسيت و تشكيل پوشش رسي، پل رسي بين ذرات و كلاهك رسي متصل است. از سوي ديگر حضور توأم پوشش و پرشدگي كلسيت و رس همراه با كريستال‌هاي منفرد گچ و صفحات درهم قفل شده نشان‌دهنده نقش اقليم گذشته در تشكيل خاك است. نتيجه‌گيري: نتايج اين پژوهش نشان داد كه اقليم كنوني، اقليم مرطوب‌‌تر حاكم در گذشته منطقه و توپوگرافي نقش كليدي در شدت هواديدگي، مقدار كاني‌هاي رسي و نوع عوارض خاك‌ساخت موجود در منطقه داشته‌اند. همچنين با توجه به عدم وجود كربنات در ماده مادري، افزايش هواديدگي در رژيم زريك تأثير بسزايي در دگرساني كاني پلاژيوكلاز و افزايش كربنات كلسيم ثانويه داشته است.