ناكارآمدي فرماليسم در رويكردهاي نقد ادبي معاصر

نقد فرماليستي مهم‌ترين رويكرد آغاز قرن بيستم است كه از مدرنيسم سرچشمه مي‌گرفت. دهه‌هاي پاياني قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم، عصر نفي و انكار گذشته و گسستن از سنتهاي ادبي و هنري پيشين بود. مدرنيسم بر آن بود كه شالوده‌هاي انديشۀ كهن را در هم شكند و «هنر نو» و «ادب نو» بيافريند. به همين منظور، انديشمندان آغاز قرن بيستم مي‌كوشيدند «ضدّ سينما»، «ضدّ تئاتر»، «ضدّ رمان»، و سرانجام، نوعي «ضدّ هنر» خلق كنند. فرماليسم در هنگامۀ پرآشوب اين ضديتها، پرچم مبارزه با انديشه‌هاي سنتي را در نقد ادبي و هنري برافراشت. آيا امروزه مي‌توان از فرماليسم، به‌منزله شيوه‌اي رايج، در نقد ادبي بهره گرفت؟ در اين مقاله، چگونگي پيدايي فرمالسيم در ادبيات در آغاز سده بيستم بررسي، و شگردها و تئوريهاي آن با نظريه‌هاي علم بلاغت در ادب فارسي مقايسه شده است. بي‌گمان، امروز پس از گذشت نزديك به يك قرن از ظهور فرماليسم، بايد اذعان داشت كه اگرچه فرماليست‌ها نظريه‌هايي نو پديد آوردند، تقريباً بر همۀ مراحل كار آنان جزمگرايي سايه‌افكن بود. امروز ضمن اداي احترام به تلاشهاي آنان، بايد مكتب نقد فرماليستي را به‌منزله يك ديدگاه مطلق، عملاً در موزۀ نقد هنري و ادبي جاي داد و نمي‌توان آن را همچون روشي غايي و نهايي در نقد به كار گرفت