كوش‌نامه و نقش قهرمان بيگانه «آماج‌گونه» در بازسازي هويت ملي ايرانيان

در روند اسلامي‌شدن جامعه ايران پس از قرن هفتم ميلادي، مفهوم نسب قومي و هويت تاريخي ايرانيان توسط افكار بيگانه به‌شدت دستخوش دگرگوني و ابهام گرديد؛ اما برخي از ادباي ايراني، با رونق‌يافتن زبان و ادبيات فارسي، رسالت حفظ و احياي حافظه فرهنگي را بر عهده گرفتند. برخي از حماسه‌هاي ملي ايران كه بر اساس افسانه‌هاي شفاهي و مكتوب، بين قرون دهم تا دوازدهم ميلادي گرداوري و منظوم شده‌اند، تأثير به‌سزايي در بقاي سنت فرهنگي ايران داشته‌اند. در ميان اين حماسه‌ها، كوش‌نامه به‌خاطر شكل‌دهي به يك قهرمان بيگانه، قابل‌توجه ويژه است. اين منظومه كه سراينده‌اش آن را داستاني از شاه چين خوانده است، بخش‌هايي از حافظه فرهنگي جمعي ايرانيان باستان درباره درگيري‌هاي نظامي دشمنان بيگانه با ايرانيان را در خود حفظ كرده است. بخش اصلي اين مقاله شامل سه قسمت است. در قسمت نخست، پس از مروري مختصر بر داستان كوش پيل‌دندان، سه پيش‌نمونه براي كوش پيل‌دندان به دست داده و بررسي شده است: پادشاهان كوش در شمال آفريقا، پادشاهان سامي‌نژاد بين‌النهرين و پادشاهان امپراتوري كوشاني در شرق ايران. در قسمت دوم، با مراجعه به نظريه حافظه جمعي، مكانيسم تلفيق و ادغام پيش‌نمونه‌هاي چندگانه در روند شكل‌گيري شخصيت كوش پيل‌دندان موردبحث قرار مي‌گيرد؛ و در قسمت سوم، بر اساس مفهوم «شخصيت آماج‌گونه» كه اصطلاحي رايج در پژوهش‌هاي مربوط به ادبيات عاميانه در چين است– به جمع‌بندي و نتيجه‌گيري خواهيم پرداخت. برخلاف شاهنامه كه با توصيف و به تصويركشيدن پادشاهان و پهلوانان ايراني، ستايش آن‌ها به‌خاطر اعمال قهرمانانه در ايجاد و حفظ تمدن و نيز دفاع از كشور، افتخارات، هويت ملي و وحدت ايرانيان را در دوران اسلامي بازسازي كرده است، كوش‌نامه از طريق ترسيم چهره يك قهرمان بيگانه كه داراي هويتي چندلايه از دشمنان خارجي است، «خود» را با شكل‌دادن به «ديگري» شناسانده و اين‌گونه به بازسازي هويت ملي ايرانيان ياري رسانيده است.