شاهنامه‌ بينافرهنگي: بررسي نسخه مصوّر شاهنامه بزرگ ايلخاني

شاهنامه بزرگ ايلخاني يكي از شاهكارهاي عصر مغول و مكتب تبريز است. اين نسخه مصوّر به خوبي روايت شاهان ايلخاني و ارتباطات فرهنگي و هنري آن روزگار را با زبان تصوير بيان مي‌كند. اين شاهكار ايلخاني از دست حوادث روزگار مصون نمانده و به خاطر طمع صاحبانش شيرازه آن گسسته شده است، اما همان اوراق برجاي مانده به خوبي اوج هنر ايلخاني را به نمايش مي‌گذارد. اين پژوهش نگاره‌هاي اين نسخه را از منظر شاخصه‌هاي تصويري بررسي مي‌كند و نشان مي‌دهد كه چگونه هنر ايران و شرق دور در اين نسخه با هم گره خورده است. اين پيوند در نمايش چهره‌هاي چيني – مغولي و شيوه تصويرگري طبيعت (درخت، كوه و ابر) مشهود است. علاوه بر اين شاخصه‌هاي تصويري ديگر اين نسخه نظير نمادپردازي فرهمندي شاهان، شيوه تصويرگري صحنه‌هاي نبرد و سوگ‌نگاري نيز بررسي مي‌شود. در برخي موارد نيز نگاره‌هاي اين نسخه با نسخه جامع التواريخ كه هر دو در يك دوره و يك سبك به تصوير درآمده‌اند قياس مي‌شود. حاصل بررسي نشان مي‌دهد كه در نگاره‌هاي شاهنامه بزرگ ايلخاني اسلوب‌ هنري فرهنگ‌هاي مختلف با هم درآميخته است: از سويي تأثيرپذيري از نقاشي چيني در چهره‌پردازي و منظره‌سازي‌ به چشم مي‌خورد، از سوي ديگر فرهنگ مغولي بر نگاره‌ها غلبه دارد، علاوه بر اين بن‌مايه نگاره‌ها در تصاوير ايران باستان ريشه دارد، حتّي اين تأثيرپذيري تا فرهنگ‌هاي دوردست‌ نظير هنر بيزانس هم پيش رفته است. از اين رو مي‌توان اين نسخه را شاهنامه‌اي بينافرهنگي دانست كه چندين سنّت فرهنگي (مغول، چين، ايران باستان، بيزانس) را در يك نسخه واحد تلفيق كرده‌است.