ويژگي‌هاي برنامه درسي آموزش سواد رسانه‌اي در دوره‌ دوم ابتدايي

پيشينه و اهداف: با توجه به اهميت آموزش سواد رسانه‌اي به كودكان در برنامه‌هاي آموزشي بسياري از مدارس دنيا و خلأهاي موجود در آموزش سواد رسانه‌اي كشور ايران و همين‌طور تأكيد پژوهش‌هاي مختلف  بر استفاده از روش‌هاي يادگيرنده محور مبتني بر الگوهاي پردازش اطلاعات و يادگيري اجتماعي در آموزش سواد رسانه‌اي، اين مسأله مطرح مي‌شود كه با توجه به ويژگي‌هاي آموزش سواد رسانه‌اي در مطالعات پيشين، عناصر برنامه درسي آموزش سواد رسانه‌اي چيست؟ ‌هدف پژوهش حاضر، تعيين ويژگي‌هاي عناصر برنامه درسي سواد رسانه‌اي دوره‌ دوم ابتدايي در جهت مصرف كاركردي، مصرف انتقادي، توليد مصرف كاركردي و توليد مصرف انتقادي رسانه بود.روش‌ها‌: اين پژوهش با روش تركيبي (كيفي و كمّي) انجام گرفت. در مرحله‌ اول جهت شناسايي ويژگي‌هاي برنامه درسي آموزش سواد رسانه‌اي دوره‌ دوم ابتدايي از روش كيفي سنتز پژوهي (فراتركيب كيفي)، در مرحله‌ بعد جهت بررسي نظر متخصصان از روش توصيفي پيمايشي و در بررسي ميزان تأثير اجراي برنامه از طرح شبه‌تجربي پيش‌آزمون پس‌آزمون با گروه گواه و آزمايش استفاده شده است. جامعه آماري اين پژوهش از سه گروه تشكيل شده است. الف) پژوهش‌هاي انتشار يافته در حوزه‌  آموزش  سواد رسانه‌اي در پايگاه‌هاي علمي معتبر داخلي و خارجي كه از تعداد4309،  18 سند مرتبط در حوزه‌ سواد رسانه‌اي به‌صورت هدفمند، به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. ب) در بخش اعتبار سنجي اوليه طرح نيز،  15 نفر از متخصصان به‌صورت هدفمند (با معيار تخصص و تجربه در حوزه‌ آموزش سواد رسانه‌اي) از جامعه‌ آماري مدرسان و متخصصان برنامه‌ريزي درسي حوزه‌هاي سواد رسانه‌اي  به‌عنوان  نمونه انتخاب شدند. ج) در بخش كمّي جامعه‌ آماري شامل دانش‌آموزان دوره‌ دوم ابتدايي شهر همدان در سال تحصيلي 99-1398 بود كه با استفاده از روش نمونه‌گيري خوشه‌اي تصادفي چندمرحله‌اي 2 كلاس و درمجموع 63 دانش‌آموز دختر پايه ششم به‌عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. جهت تجزيه‌وتحليل داده‌ها براي استخراج اطلاعات از پژوهش‌ها و تحليل و تركيب يافته‌ها در تعيين ويژگي‌هاي برنامه درسي، از روش تحليل محتوا به شيوه‌ كدگذاري استفاده شد. در اين مرحله علاوه بر استفاده از ابزار CASP  در انتخاب واحدهاي مناسب مطالعاتي، براي اطمينان از نحوه كدگذاري‌ها، علاوه بر استفاده از تكنيك خود بازبيني محقق، از دو نفر از متخصصين حوزه‌ ارتباطات و برنامه درسي جهت كدگذاري مجدد يافته‌ها استفاده شد. در مرحله‌ دوم  با استفاده از پرسش‌نامه محقق ساخته، ارزيابي داده‌هاي حاصل از نظرخواهي جهت اعتبار سنجي برنامه درسي، با  ضريب CVR انجام گرفت. در مرحله‌ سوم براي تجزيه‌وتحليل داده‌هاي حاصل از آزمون‌هاي محقق ساخته(عملكردي، والد سنجي و خود سنجي) در چهار سطح مصرف كاركردي، مصرف انتقادي، توليد مصرف كاركردي  و توليد مصرف انتقادي، با توجه به عدم برخورداري داده‌ها از توزيع نرمال در پيش‌آزمون و پس‌آزمون از آزمون يومان ويتني استفاده شد.يافته‌ها: يافته‌هاي پژوهش در بخش فراتحليل حاكي از آن بود كه ويژگي‌هايي چون توجه به رويكرد انتقادي، سواد رسانه‌اي انتقادي، سواد رسانه‌اي شناختي و سواد رسانه‌اي جديد و مباني برنامه فلسفه براي كودكان  در عنصر مباني؛ كسب و ارتقاي شاخص‌هاي مصرف رسانه‌اي (پرورش تفكر مراقبتي)، سواد رسانه‌اي انتقادي (پرورش تفكر انتقادي) و توليد پيام‌هاي رسانه‌اي  (پرورش تفكر خلاقانه) در عنصر هدف؛ توجه به ابعاد شناختي، احساسي، زيبايي‌شناختي و اخلاقي، تجارب زيسته‌ دانش‌آموزان در مواجهه با رسانه‌هاي مختلف، مؤلفه‌هاي مورد تأكيد در نظريه‌هاي سواد رسانه‌اي  و در تلفيق با ساير دروس در عنصر محتوا؛  توجه به  بحث و مشاركت در حلقه‌هاي كندوكاو كلاسي، پژوهش‌محوري، مبتني بودن بر الگوهاي شخصي (فردي) و همچنين بهره‌گيري از روش‌هاي تلفيقي در عنصر روش؛ تأكيد بر بحث‌وگفت‌وگو، توجه به ابعاد مختلف شناختي، عاطفي و رفتاري، استفاده از ابزارهاي مختلف ارزشيابي و همچنين خودارزيابي فراشناختي، در  عنصر ارزشيابي برنامه درسي سواد رسانه‌اي در دوره‌ دوم ابتدايي بودند. در بخش اعتبارسنجي از نظر متخصصان، با توجه به بالاتر بودن ضريب CVR به‌دست‌آمده در تمامي گويه‌ها از حداقل ضريب قابل‌قبول براي 15 نفر (0.49)، ويژگي‌هاي ذكر شده در برنامه درسي دوره‌ دوم ابتدايي تأييد شد. در بخش بررسي تأثير برنامه درسي اجرا شده بر شايستگي‌هاي سواد رسانه‌اي دانش‌آموزان دوره‌ دوم ابتدايي، نتايج پس‌آزمون مان ويتني نشان داد كه اثر گروه آزمايش در سطح اطمينان 0.95 معني‌دار است (0.000=P، 5.939 =Z).نتيجه‌گيري: تجميع مطالعات كتابخانه‌اي، طرح‌هاي تجربي و مصاحبه‌هاي انجام‌شده با متخصصان و صاحب‌نظران در پژوهش‌هاي پيشين و همچنين تأييد اعتبار ويژگي‌هاي استخراج‌شده از نظر متخصصان حوزه‌ آموزش سواد رسانه‌اي و اثربخشي الگو در اجرا، برنامه درسي را پيشنهاد مي‌دهد كه در جريان آن دانش‌آموزان با تشكيل اجتماع پژوهشي، در جهت يافتن، ساختن و پرداختن پيام‌هاي رسانه‌اي به تبادل‌نظر  و مشاركت مثبت (به‌جاي فضاي رقابتي) در محتواهاي چالش‌انگيز مرتبط با شاخص‌هاي سواد رسانه‌اي مشغول خواهند شد و نتيجه‌ آن پرورش افكار براساس تأمل و تعمق غيرخصمانه، تقويت التذاذ حاصل از توانايي مطالعه و درك عميق پيام‌هاي رسانه‌اي براساس گفت‌وگو، رشد خلاقيت در ضمن ايجاد شناخت‌هاي مشترك، پايبندي به اصول اخلاقي چون تحمل و مدارا، سعه‌صدر و پذيرش ابهامات و به‌طوركلي زمينه‌سازي و ارتقاي سواد رسانه‌اي و خود رهبري فرد از طريق پرورش انواع تفكر مراقبتي، انتقادي و خلاقانه است.