مثالب نگاري در شرق اسلامي

اين پژوهش درصدد مطالعۀ چندوچون موضوع مطاعن و مثالب‌نگاري شرق اسلامي به روش اسنادي و كتابخانه‌اي با رويكرد تاريخي و تحليلي و انتقادي است. ريشۀ‌ تاريخي اين مثالب‌نگاري‌ها كه با هدف ثلب، يعني عيب‌گويي، سرزنش و بدگويي از رقيب نوشته شده‌اند، رقابت‌هاي جاهلي و قومي است، اما پس از اسلام به‌تدريج به موضوعاتي چون مذاهب فقهي و كلامي، رهبران سياسي، فرقه‌ها، ائمۀ مذاهب و تصوف توسعه يافت. بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه جريان مثالب‌نگاري نيز مانند تاريخ‌نگاري اسلامي، غالباً به شرق اسلامي تعلق دارد و در غرب اسلام به‌جز يادداشت‌هاي كوتاه مطلب دندان‌گيري به چشم نمي‌خورد. مثالب‌نگاري، غالباً تحت‌تأثير علل و عوامل غيراخلاقي چون غلو، شعوبيگري، عصبيتِ قومي، عوامل سياسي اجتماعي، خصومت و سوءتفاهم، رقابت‌ها و انگيزه‌هاي سودجويانه، جاي خود را در تاريخ ادبيات اسلام بازكرده است، اما از دخالت عواملي چون حقيقت‌جويي، جرح ‌و تعديل راويان، صيانت از ايمان مردم و دفع و طرد بدعت‌گذاران يا وجوب تقابل با بدگويان و بدنويسان در تأليف آنچه مثالب‌نگاري ناميده مي‌شود، نمي‌توان چشم پوشيد. بسياري از فقها و صاحب‌نظران بر اين باورند كه مثالب‌نگاري‌ها در پرتو اين انگيزه‌ها، موضوعاً از عنوان مثالب، خارج و به فعل اخلاقي تبديل مي‌شود يا به‌سبب مصلحت مهم‌تر، از نظر حكم فقهي از دايرۀ حرمت خارج مي‌شود. به‌ نظر مي‌رسد بسياري از مثالب‌نگاري‌هاي موجود با همين انگيزه‌ها تدوين‌ يافته‌اند و مقاصد مهم ديني و مذهبي را دنبال كرده‌اند، اما از اين واقعيت نيز نمي‌توان چشم پوشيد كه همين آثار از نظر سلبي نيز در ايجاد بدبيني‌ها و بدگويي‌ها و دشمني‌ها نقشي انكارناپذير داشته‌اند.