مفاهيم دوگانه در قلمرو دانش تاريخ‌‌نگاري ايران: نقد راهِ رفته و طرح راهِ جديد

دانش تاريخ‌‌نگاري يكي از شاخه‌‌هاي جديد علوم تاريخي است كه موضوع آن تأمل نقادانه هم در متن‌‌هاي تاريخ‌‌نگارانه و هم در انديشه، گفتمان، سبك، روش و دستاوردهاي مورخان است. تاكنون دانش تاريخ‌‌نگاري در ايران به شكل‌‌هاي گوناگون دريافت شده و در نتيجه، نگراني‌‌ها و مخاطرات فراواني به بار آورده است. تأمل نقادانه در پژوهش‌‌هاي انجام‌شده نشانگر آن است كه عمدتاً از دوگانه‌‌هاي مفهومي «بينش و روش» و نيز «تاريخ‌‌نگري و تاريخ‌‌نگاري» به‌عنوان چارچوب تحليل در اين پژوهش‌‌ها استفاده شده است، اما مسئله اين است كه از همين مفاهيم نيز معناهاي متفاوتي مراد شده و پژوهشگران اين عرصه را سرگردان كرده است. مقالۀ حاضر با نقد دوگانه‌‌هاي موجود و نشان‌دادن نحوۀ كاربست اين مفاهيم در برخي از پژوهش‌‌ها، مي‌‌كوشد برخي از آشفتگي‌‌هاي نظري و عملي آن را آشكار كند و به اين پرسش پاسخ دهد كه آيا مي‌‌توان به چارچوب روش‌‌شناختي تازه‌‌اي در اين مسير دست يافت. مقاله براي برون‌‌رفت از اين وضعيت آشفتۀ كنوني به اين نتيجه مي‌‌رسد كه بايد طرحي تازه در چارچوب «دانش تاريخ‌‌نگاري» و شاخه‌‌هاي اصلي آن يعني «مورخ‌‌شناسي» و «متن‌‌شناسي تاريخي» درافكند. مقاله سرانجام سه قالب پژوهشي «مورخ‌‌محور»، «متن‌‌محور» و رهيافت «تركيبي» را پيشنهاد مي‌‌كند و از رويكردهاي مفهومي- نظري فلسفۀ علم تاريخ و فلسفۀ نظري تاريخ به‌عنوان چارچوب تحقيق در اين دانش سخن مي‌‌گويد.