معمارباشي‌هاي دربار ناصري (۱۲۶۴- ۱۳۱۳ق)

دورۀ قاجاريه، به‌ويژه عصر ناصري، از مهم‌ترين مقاطع زماني و به تعبيري سرآغاز دوران معاصر در تاريخ معماري ايران است. بااين‌حال، تصوير و تصور ما از سازوكار معماري در اين برهۀ حساس مبهم و ناروشن است. به‌رغم اسناد و مدارك فراوان موجود دربارۀ معمارباشي‌هاي دربار در اين برهه، شناخت ما از آنها، به‌مثابۀ بخشي از مهم‌ترين عاملانِ تشكيلاتِ معماري سلطنتي، بسيار اندك است. در مقالۀ حاضر، با بهره‌گيري از راهبرد تاريخي، تلاش مي‌كنيم تا در برهۀ پنجاه سالۀ سلطنت ناصرالدين‌شاه (۱۲۶۴- ۱۳۱۳ق) احوال و آثار معمارباشي‌هاي دربار ناصري، محدودۀ وظايف و مسئوليت‌‌هاي آنها، و نيز سير تحول و دگرگوني منصب معمارباشيگري را تحليل و تفسير كنيم. بررسي منابع نوشتاري حاكي از آن است كه در دربار ناصري پنج معمارباشي بر سر كار بوده‌اند: عبدالله‌خان، محمدتقي‌خان، محمدابراهيم‌خان، حاجي ابوالحسن، و حسين‌علي‌خان معمارباشي. اين اشخاص وظايف و مسئوليت‌هاي خرد و كلاني بر عهده‌ داشتند، اما اصلي‌ترين كار آنها نظارت فنّي هم‌زمان بر مجموعۀ ساخت‌وسازهاي سلطنتي بود. فزوني يافتن اين ساخت‌وسازها كه در دهه‌هاي ۱۲۸۰- ۱۳۰۰ق منجر به شكل گرفتن نقش مباشرت، پديد آمدن منصب رياست بنّايي، و قدرت يافتن معماران طراز اول شد، چرخشي در منصب معمارباشيگري پديد آورد و باعث شد تا پس از سال‌ها فترت اين منصب دوباره به‌دست معماران اهل فن بيفتد. در طي اين سال‌ها، با پيشرفته‌تر شدن سازوكار معماريِ سلطنتي از لحاظ ديوان‌سالاري، نسبت منصب معمارباشيگري با ديگر مناصب و نقش‌ها روشن‌تر و دقيق‌تر شد. اين تحولات، به تعبيري، از نشانه‌هاي تجدد در تشكيلات معماري دربار ناصري است.