تبيين روابطِ دولت و جامعه: از چهارچوب‌هاي يك‌سويه تا پيوندهاي متقابل

تبيين ِنسبت ميان دولت و جامعه از مهم‌ترين چالش‌هاي نظري در علوم سياسي است. در يك كشمكشِ نظري و در نتيجۀ انتقادهاي فراوان به تبيين هاي تك‌بُعدي كه به جامعه يا دولت مي‌پردازند، اين پرسش كليدي مطرح شده است كه نظريه‌هاي تك متغيره و يك سويه تا چه ميزان، قدرت تبيين و پاسخگويي به چرايي و چگونگي روابط موجود ميان دولت و جامعه را دارند و كاستي هاي آنها چيست؟ اين مقاله در وهله نخست درصددِ نقد سنت تحليلي موجود در ادبيات روابط دولت و جامعه و سپس تبيين مؤلفه‌هاي نهادگرايي تاريخي به‌عنوان يكي از رويكردهاي مطرح در علوم سياسي است. رويكرد نهادي با روش توصيفياستقرايي به دليل پويايي و تمركز بر بافتار تاريخي سبب غناي بيشتر تحليل‌هاي سياسي درباره روابط دولت و جامعه ‌شده است. مطابق اين نگرش، دولت و جامعه در فرايند تاريخي خود، به‌گونه‌اي متقابل بر هم اثر گذاشته، از هم اثر مي‌پذيرند. اين ديدگاه، قدرت دولت و حتي تجلي و نمود اين قدرت را در پيوند با قدرت جامعه و آرايش‌هاي نهادي موجود در يك جامعه و تحول آنها را محصول پيوند ساختارهاي قدرت در يك فرآيند تاريخي مي داند. مؤلفه‌هاي اصلي اين نظريه عبارتند از: بزنگاه هاي مهم، وابستگي به مسير، زمان بندي و توالي، رخدادها، طراحي و تحول نهادي. همچنين يافته هاي اين مقاله نشان مي‌دهد كه شكل گيري يك پيكربندي سياسي اجتماعي متعادل، مبتني بر شبكۀ پيچيده اي از روابط متقابل و ترتيبات نهادي پويا بين دو نهاد دولت و جامعه در يك فرايند زماني گسترده است كه حاصل آن نه سلطه دولت بر نهادهاي ديگر، بلكه ارتباط نهادي آن با جامعه است؛ زيرا نهادگرايي تاريخي به واسطه نگاه تاريخي خود علاوه بر برداشتي پويا از تكوين و تغيير نهادي، ميتواند زمينه ساز نوعي پيوند ميان نظريه هاي زمينه گرا و نهادگرا تلقي شود.