بررسي و تحليل مفهوم و معناي اراده از منظر صدرالمتألهين و علامه مصباح

شناخت اراده از جهات مختلف مهم و بلكه ضروري است؛ از جمله اينكه اراده‌شناسي بخشي از انسان‌شناسي است و مي‌تواند در جهت تحول علوم انساني موجود و توليد علوم انساني اسلامي مؤثر باشد. در اين مقاله، ديدگاه‌هاي صدرالمتألهين و علامه مصباح يزدي به همراه برخي مباني تبيين و مقايسه شده‌اند. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد، اين دو ديدگاه با اينكه شباهت بسياري به يكديگر دارند، با پيامدهاي مختلفي در علوم انساني همراه هستند. صدرالمتألهين اراده را از صفات وجود بماهو وجود مي‌داند و براي آن مفهومي مشكك به تشكيك عامي و حقيقتي مشكك به تشكيك خاص قائل است. بر اين ‌اساس، وي براي همۀ موجودات مجرد و مادي، اراده قائل است، همۀ اراده‌ها را به لحاظ حقيقت واحد و از نظر مرتبه و تعين متعدد مي‌شمارد و ارادۀ هر موجود متعيني را جلوه و نشانه‌اي از ارادۀ حق‌سبحانه به لحاظ مرتبۀ آن موجود تلقي مي‌كند، اما علامه مصباح اراده را در همۀ موجودات ساري ندانسته و آن را از صفات وجودهاي مجرد مي‌داند. از سوي ديگر، ايشان حتي وحدت مفهوم اراده در موجودات مجرد را هم نمي‌پذيرد و براي اراده سه مفهوم عام، خاص و اخص مطرح مي‌كند كه تنها يكي از آن‌ها ميان خداوند و مخلوقات مشترك است. همچنين وي متناسب با ديدگاه خود در زمينۀ تشكيك طولي و عرضي، نوعي ارتباط تشكيكي ميان ارادۀ خداوند و اراده‌هاي مخلوقات و نوعي تباين بين اراده‌هاي مخلوقات هم‌عرض معتقد است.