آموزه هاي تعليمي و شگردهاي آن در «صفاء القلوب» و «نان و حلوا» با رويكرد غايتگرايي

زمينه و هدف: ادبيات تعليمي وسيله اي براي ارائه آموزه هاي اخلاقي و تربيتي است تا در سايه توجّه به آنها، بتوان به سعادت و خوشبختي دست يافت. از ديرباز بخش عمده اي از اشعار فارسي در گروِ گيراترين مضامين اخلاقي و تربيتي بوده كه پند و اندرزهاي شاياني درون آنها نهفته است. نان و حلواي شيخ بهايي يكي از همين آثار اخلاقي ارزنده اي است كه در دوره صفوي تأليف شده است. حزين شيرواني از شعراي دوره قاجار بود كه صفاء القلوب را به پيروي از نان و حلوا با مضامين تعليمي سروده است. اين پژوهش در صدد پاسخگويي به اين پرسش است كه اين دو اثر، متضمن چه نكات اخلاقي بوده و از چه شگردهايي بهره برده اند؛ همچنين چه سنخيّتي بين اين دو اثر با نظريه غايتگرايي و اخلاق اسلامي است. روش مطالعه: نگارنده در راستاي رسيدن به اين هدف، به روش اسنادي، توصيفي-تحليلي و آماري و براساس مطالعات كتابخانه اي، آموزه هاي تعليمي را در دو بخش ايجابي و سلبي بررسي كرده و درنهايت شگردهاي مورداستفاده را نشان داده است. يافته ها: دستاورد پژوهش نشانگر بازتاب گسترده ادب تعليمي و اخلاق در دو اثر مورد مطالعه است. در كل دو اثر، 5 مورد ايجابي (قناعت، راستي، عصمت، صبر و توكّل) و 16 مورد سلبي (دوري از مال حرام، دوري از دعوي زهد، دوري از تدريس براي افسون عوام، دوري از اسباب دنيوي، دوري از قرب پادشاه، دوري از مناصب دنيوي، دوري از زبان پردازي، دوري از مصاحبت افراد ناشايست، دوري از عبادت براي بهشت، پرهيز از كجروي، دوري از حق ناشناسي، عدم پيروي از نفس، دوري از زنا، دوري از تكبّر و دوري از ريا) بكار رفته كه در مقايسه نمونه هاي دو اثر، 5 مورد مشترك (2 مورد ايجابي: دعوت به قناعت، دعوت به توكّل و 3 مورد سلبي: دوري از مال حرام، دعوت به سكوت و خاموشي و دوري از ريا) ديده ميشود. نتيجه گيري: قسمت سلبي آموزه ها بر بخش ايجابي سنگيني دارد و امر و نهي، سؤال و جواب، قصه گويي، تمثيل، استفاده از آيات و احاديث و خطابهاي محترمانه، از ابزار مورداستفاده در اين دو اثر بوده است. نتايج ارائه شده در توصيه هاي اخلاقي، دليلي بر همسويي هر دو اثر با نظريۀ غايتگرايي و انطباق آن با اخلاق اسلامي است.