تبيين تفسيرهاي گوناگون از قاعده «المتفرقات في وعاء الزمان، مجتمعات في وعاء الدهر»

قاعده «المتفرقاتُ في وِعاءِ الزمان، مجتمعاتٌ في وعاءِ الدَهرِ» يكي از قاعده‌هاي پركاربرد در مباحث فلسفه اسلامي است كه در نظام فكري انديشمنداني چون ميرداماد، نقشي اساسي ايفا مي‌نمايد. اين قاعده تفسيرهاي گوناگوني دارد كه تاكنون به‌گونه‌اي فراگير دركنار يكديگر بيان نشده و زمينه برخي مغالطه‌ها را فراهم نموده است. براي پرهيز از مغالطه‌هاي يادشده، پژوهش پيش‌رو با روش تحليلي- توصيفي، نخستين‌بار تفسيرهاي گوناگون قاعده، وجوه اشتراك و امتياز، و برخي كاربردهاي آنها را دركنارهم تبيين مي‌نمايد. دامنه كاربست اين تفاسير از حوزه الهيات بالمعني الاخص تا مباحث فلسفه زمان معاصر امتداد دارد.گوناگوني تفسيرهاي يادشده نتيجه اختلاف در سه مولفه مهم است: 1. واژه دهر معاني سه‌گانه‌اي دارد كه با يكديگر تنها اشتراك لفظي دارند. 2. آن‌چه در دهر حاضر مي‌شود مي‌تواند شخصِ موجود زماني، حيثيتي از حيثيات او يا وجود برترِ او باشد. 3. ثباتِ عالم زمان، تنها از افق ديد موجودهاي ثابت (نازمان‌مند) تحقق مي‌يابد يا اين ثبات وابستگيي به فاعل شناسا ندارد. برپايه مولفه‌هاي يادشده، در مجموع، چهار تفسير از قاعده سامان يافته كه عبارتند از: 1. موجودهاي پراكنده در ظرف زمان، در ظرف دهر به وجودِ برتر خويش، مجتمع با يكديگرند. 2. موجودهاي پراكنده زماني همگي در ظرف موجودهاي دهري تحقق مي‌يابند. 3. موجودهاي متفرق زماني از جهت ثباتي برخوردارند و از اين جهت با موجودهاي ثابت مرتبط هستند. 4. شيء متحرك، نسبت به عالم زمان متحرك و نسبت به مبادي عاليه ثابت است.