دو تحرير از اختلاط قضاياي حقيقيه و خارجيه نزد شمس‌ الدين سمرقندي

در اين مقاله نشان مي‌دهيم كه نسخه‌هاي خطي كتاب‌هاي قسطاس الأفكار و شرح القسطاس، هر دو از شمس الدين سمرقندي، در مبحث قياس‌هاي حملي، در بحث اختلاط قضاياي خارجيه، حقيقيه و ذهنيه، دو تقرير يا دو تحرير متفاوت را نشان مي‌دهند. اين دو تقرير احكام منطقيِ اختلاط‌هاي ياد شده و نتايج آنها را به دو روش متعارض ارائه كرده‌اند. به دليل تقدم زماني تاريخ كتابت يك دسته از آن نسخه‌هاي خطي بر دستة ديگر، اين دو تحرير را به ترتيب «تحرير اول» و «تحرير دوم» مي‌ناميم. افزون بر اين، نسخه‌هاي خطي هر دو تحرير خود به دو دسته تقسيم مي‌شوند كه در يك دسته، در اوايل بخش تصديقات، هنگام معرفي قضاياي خارجيه، حقيقيه و ذهنيه، يك عبارت به اين نسخه‌ها افزوده شده كه صرفا با محتواي تحرير دوم هماهنگ است و ما آن را عبارت «بحسب الحصر» ناميده‌ايم. از آنجا كه مبحث اختلاط قضاياي ثلاث را در تاريخ منطق در جهان اسلام تنها در اين دو اثر از سمرقندي يافته‌ايم اهميت اين دو تحرير و عبارت «بحسب الحصر» دوچندان مي‌شود و بايد بررسي كرد كه آيا تحرير دوم و عبارت «بحسب الحصر» از سمرقندي است يا از ديگران. از آنجا كه اطلاعات ما در اين زمينه تاكنون بسيار اندك است، به معرفي تفاوت‌هاي اين دو تحرير مي‌پردازيم و تلاش مي‌كنيم ربط و نسبت‌هاي آنها را بيان كنيم به اميد اينكه در آينده شواهد بيشتري در خصوص انتساب يا عدم انتساب تحرير دوم به سمرقندي يافت شود. در پايان، متن تصحيح شدة اين دو تحرير را به طور كامل مي‌آوريم.