«فرم» رمان و ساخت اجتماعيِ آگاهي تأملي لوكاچي در كريستين و كيد گلشيري

در مقاله حاضر هم‎عرضيِ فرم رمان كريستين و كيد از هوشنگ گلشيري، با ساخت اجتماعيِ سازنده آگاهي در دوران آن بررسي مي‎شود. رمان، در نگاه نخست، اثري شخصي و شديداً فرماليستي و صناعت‎مند به نظر مي‎آيد و انگار باب هرگونه تحليل جامعه‎شناختي به روي آن بسته‌است؛ اما اين مقاله، در جهتي وارونه، در پي آن است تا خصلت ذاتاً اجتماعيِ فرم اين رمان را نشان دهد. اين مقاله هم وفاداري به روش‎شناسي لوكاچ است، هم تلاشي است براي حركت‌دادن انديشه او به جانب رمان مدرنيستي. در اينجا سخني از «محتواي اثر ادبي» و «محتواي اجتماعي» به ميان نمي‎آيد و تمام بحث مبتني بر «فرم» است. بخش نظري، صورت‎بندي تاريخي انديشه لوكاچ بر مبناي پنج اثر اصلي او در باب جامعه‎شناسيِ ادبيات است. در طرح اين بحثِ نظري و تاريخي، تلاش بر آن بوده‌است تا نسبتي «دروني» با آنچه در بخش نقد رمان آمده‌است برقرار باشد؛ در ادامه، ساختِ اجتماعي در زمانه نگارش رمان كريستين و كيد بر مبناي مسئله «مواجهه با غرب» صورت‎بندي شده‌است؛ در رويارويي با اين مسئله، سه گروه اجتماعي از هم تفكيك گرديده‌است: دو گروه غرب‎گرا و غرب‎ستيز كه با رويكردي «ذات‎گرايانه» به مسئله نگريسته‎اند؛ و گروه سوم كه كوشيده‌است از اين دوگانه‎سازي رها شود و خصلت «پيشامدي» مسئله را پيش چشم بدارد. تبيينِ چگونگيِ پيوند فرم اين رمان با ساختِ آگاهي گروه سوم، هدف اين مقاله بوده و اين نتيجه حاصل شده‌است: كليت فرم، برآمده از تركيبِ مؤلفه‎هاي «فرايند شناخت، اكنونيت، تكّه تكّگي، وجه انشايي، تعليق، و ديالكتيك جذب/دفع» است؛ و اين فرم، هم‎عرض با ساخت اصلي آگاهي در گروه سوم است كه اين مسئله را «گشوده»، «اكنوني»، «متكثر»، «موضوع شناخت» و «در فرايند» مي‎دانستند.