انتقادات سازنده و مخرّب و نقش آنها در تربيت اجتماعي از ديدگاه نهج‌البلاغه؛ زمينه‌ها، كاركردها و آسيب‌ها

روايات نهج‌البلاغه در اوضاع گوناگون اجتماعي و سياسي صادر شده‌اند و اطلاعات تربيتي سودمندي در اختيار خوانندگان قرار مي‌دهند. يكي از مسائلي كه در نهج‌البلاغه به آن پرداخته شده، موضوع انتقاد و انتقادپذيري است. از ديدگاه نهج‌البلاغه، انتقادات گوناگون را مي‌توان به دو دستۀ كلي انتقادات سازنده/ مثبت و انتقادات مخرّب/ منفي تقسيم كرد. هر يك از اين انتقادات، زمينه‌هايي جهت بروز در جامعه دارند و نقش آنها در تربيت اجتماعي غير قابل انكار است كه در اين پژوهش با استفاده از روش توصيفي ـ تحليلي به يادكرد آنها مي‌پردازيم. اهمّ زمينه‌هاي انتقادات سازنده ‌از نظر امام علي (ع) در نهج‌البلاغه عبارتند از: ريشه‌يابي ضعف و فساد، جامع‌نگري و تيزبيني، آزادانديشي و پرهيز از هيجانات ناانديشيده، ترجيح منافع جمعي بر منافع فردي و وارستگي از غرض‌ورزي‌هاي سياسي؛ چنان‌كه قدرت‌طلبي و رقابت‌هاي سياسي، بدانديشي و غرض‎ورزي، خام‌انديشي و ساده‌لوحي، فضاي ناسالم و بحران‌زده، و بخل و تنگ‌نظري، زمينه‌هاي بروز انتقادات مخرّب به شمار مي‌روند. كاركردهاي تربيتي انتقادات سازنده نيز عبارتند از: اصلاح ضعف‌ها و كژي‌ها و رساندن جامعه به بلوغ فكري و فرهنگي، ايجاد زمينۀ بهره‌برداري بيشتر از سرمايه‌هاي اقتصادي و اجتماعي، تقويت سرمايۀ اجتماعي و همدلي بيشتر ميان مردم و حاكمان، و نفي چاپلوسي و مجيزگويي؛ چنان‌كه اهمّ آسيب‌هاي تربيتي انتقادات مخرّب عبارتند از: از دست دادن فرصت‌ها و تخريب سرمايه‌هاي فردي و اجتماعي، جلوگيري از بالندگي و شكوفايي جامعه، مشوّش شدن فضاي جامعه و عدم امكان تشخيص درست از نادرست، و اختلال در روابط اجتماعي و تضعيف اخوّت ايماني.