اوصاف و مضرات نفس اماره در مثنوي مولوي و شيوه‌هاي رهايي از آن

يكي از سرسخت‌ترين بت‌هايِ دروني كه به‌عنوان مادر تمامي اعمال ناپسند اخلاقي و مانعي بس بزرگ و نيرومند در سير و سلوك آدمي شناخته مي‌شود، «نفس اماره» است كه به ‌‌‌سادگي نمي‌توان از چنگال مكر، ترفند و شرارت‌هاي او رهايي يافت. موضوع نفس اماره، حضور پُر رنگي در مثنوي معنوي دارد؛ ولي شيوۀ بياني مولانا در مثنوي (تداعي- گويي و جرِّ جرّار كلام)، منجر به پراكندگي مطالب و مانع شناخت دقيق مخاطبان از انديشۀ جامع وي نسبت به آن گرديده است. در اين پژوهش، با جمع تمامي ابيات پراكندۀ موضوع نفس اماره در مثنوي و تحليل آنها بر اساس خود مثنوي، اين نتيجه حاصل شد كه برخلاف پريشانيِ بياني و پراكندگي ابيات، مثنوي دكانِ وحدت و انسجام فكري و معنايي است و مولانا در اثر خود مي‌كوشد تا تصوير كاملي از انديشۀ خود نسبت به موضوع «نفس اماره» را به‌عنوان يكي از موضوعات كليدي و پُر تكرار عرفان و اخلاق اسلامي، به نمايش بگذارد. همين انسجام معنايي باعث شده تا وي جدا از يادكردِ ويژگي‌ها و اوصاف منفي نفس اماره و به ميان آوردن مضرات اخلاقي متعدد و برحذر داشتن افراد از پيروي از آن، به شيوه‌هايي همچون: بي‌اعتنايي به خواست نفس اماره و تقوا ورزيدن، نماز و طاعت، جوع و گرسنگي، پيمان بستن با خدا، دوري از صفات جسماني، ياري جستن از اولياي الهي، ذكر حق، فضل ايزد، توفيق و اراده و قدرت خدا و... نيز براي رهايي از اين دوزخ هفت دَر اشاره كند تا سالكان و گرفتاران بتوانند با تزكيه و تهذيب و دفع اين دشمن دروني، به مدارج بالا صعود كنند و به مقام فنا و وصال حق برسند.