نمود مفهوم فاصله در شعر حافظ بر مبناي نظريه فضاهاي ذهني فوكونيه و ترنر(1994)

هدف از نگارش مقالۀ حاضر، بررسي مفهوم فاصله در شعر حافظ بر مبناي نظريۀ فضاهاي ذهني فوكونيه و ترنر است. اين نظريه كه در حوزۀ معناشناسي شناختي مطرح مي‌شود، به دليل توجه خاص به فرايندهاي معنايي و پيچيدگي‌هاي آن از منظر شناختي، مي‌تواند در مطالعۀ غزليات حافظ كه همواره از نظر پيچيدگي مضامين، سرآمد شاعران پارسي‌زبان بوده، چهارچوب مناسبي را براي تحليل فراهم سازد. بررسي‌ها نشان داد كه مفهوم فاصله در شعر حافظ در قالب فاصلۀ مكاني و فاصلۀ زماني و فاصلۀ معرفتي، نمود مي‌يابد. فاصلۀ معرفتي، بيش از انواع ديگر فاصله در ديوان حافظ به چشم مي‌خورد؛ بدين صورت كه شاعر از عناصر زماني و مكاني و به‌طوركلي ملموس و عيني بهره مي‌برد تا يك مفهوم انتزاعي ـ يعني فاصله در شناخت، معرفت، درك، ديدگاه ـ را به مخاطب القا كند. گاهي شاعر با نفي شباهت ظاهري ميان دو چيز يا دو كس، بر تفاوت‌هاي باطني و درواقع وجود فاصله ميان آن‌ها تأكيد مي‌ورزد. اين عمل حافظ را مي‌توان شكستن چهارچوب‌هاي موجود و خلق چهارچوب‌هاي جديد دانست كه با هنر حافظ در ساختارشكني ارتباط دارد. گاهي نيز شاعر با در نظر گرفتن دو پديدۀ متقابل، بر نفي تفاوت ظاهري و يكي بودن آنان در عمل و درواقع نبود فاصله ميان آن دو تأكيد دارد. اين دسته ابيات براساس رويكرد فضاهاي ذهني در قالب آميختگي مفهومي به خوبي تحليل مي‌شود؛ زيرا شاعر از دو فضاي ذهني متقابل بهره مي‌برد و با ايجاد يك فضاي آميخته، فضاي ذهني جديدي خلق مي‌كند كه هم عناصري از فضاهاي درونداد دارد و هم عناصر جديدي در آن ظاهر مي‌شود كه در فضاهاي درونداد وجود نداشته و از تلفيق دو فضاي متقابل حاصل شده‌است.