گونه شناسي خط بنايي (معقلي)، بر اساس شيوۀ طراحي و روش هاي اجرايي

خوشنويسي در بين هنرهاي اسلامي از ارزش ويژه‌اي برخوردار است. از اين رو جايگاه خاصي در آثار گوناگون، به ويژه در تزيين بناهاي مذهبي دارد. خط بنايي (معقلي) به واسطۀ انطباق با آجر به سبب راست گوشه بودن در تزيين بناها استفاده شد. اين خط يك هنر ترسيمي اسلامي برگرفته از خط كوفي و نقوش معقلي است كه بر زير نقش‌هاي مختلف هندسي، به ويژه مربع، با رعايت تناسب فضاي سياه و سفيد و در يك چارچوب معين طراحي و ترسيم مي‌شود. اين امر باعث شده تا گونه‌هاي متعدد بر اساس شيوه‌هاي مختلف طراحي و رو ش‌هاي اجرايي در اين خط به وجود آيد. اما تقسيم‌بندي‌هايي كه دربارۀ اين خط صورت پذيرفته، عموما ناقص و دربردارندۀ همۀ ابعاد اين خط نيست. اين مقاله با استفاده از روش توصيفي تحليلي و توسعه‌اي، با جمع‌آوري اطلاعات و مشاهدات ميداني سعي داشته به پيوند بين شيوۀ طراحي و روش‌هاي اجرايي در كتيبه هاي كوفيِ بنايي (معقلي) برخي بناهاي اسلامي بپردازد. در اين پژوهش، با توجه به ارزش مشاهدات، سعي شده براي تبيين مراحل بصري از روش «نگاشت ادراكي» كه روشي مرسوم در تحقيقات بصري است، استفاده شود. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد شيوۀ طراحي و روش‌هاي اجرايي، متناظر به هم‌اند؛ يعني نحوۀ اجراي كوفي بنايي، تابع شيوۀ طراحي خوشنويسي كوفي بنايي است، و از ديگر سوي معكوس آن نيز صادق است. شيوه‌هاي طراحي خوشنويسي كوفي معقلي شامل شش گونۀ منفرد، گردان، پيچيده، سواد و بياض، بنايي خوشنويسي و آزاد است. چهار گونۀ نخست (منفرد، گردان، پيچيده و سوادوبياض)، داراي قواعد پايدار در طراحي است، اما دو گونۀ «بنايي خوشنويسي» و «آزاد»، برحسب فضاي خوشنويسي بر پايۀ روش‌هاي متنوع و ابتكاري، بر شبكه‌هاي مختلف قابل انجام بوده، و بر اساس نيازهاي گرافيك امروز به وجود آمده است. از ديگر سوي به لحاظ روش اجرا، چهار روش اجرايي (ساده، يك رگي، سه رگي و راسته خفته)، نيز با همۀ شش گونۀ كوفي معقلي، رابطۀ متناظر برقرار مي‌سازند.