تبيين جايگاه ماده در مراتب ادراكي فضاهاي مساجد عصر صفويه، مبتني ‌بر آراي ملاصدرا، مطالعه موردي: مسجد شيخ لطف ‌الله

ادراك معنا در معماري عصر صفوي، نيازمند بررسي تفكرات فلاسفه شيعي‌ آن دوره است، كه يكي از مهم‌ترين آن‌ها نظريه حركت ‌جوهري است. در ديد فلاسفه اسلامي، حقيقت ادراك در محدود مرتبه مادي خلاصه نمي‌شود؛ اما ماده با تكيه بر نظريه حركت جوهري مي‌تواند امكان درك معاني را، در مراتب مختلف فراهم سازد. مساجد صفوي، مجلاي اين تفكر در معماري هستند. مراتب ‌ادراك در مساجد صفوي ازجمله مسجد شيخ‌ لطف‌الله، متكي ‌بر نظريه حركت ‌جوهري ملاصدرا، تأكيد بر حركت ادراك از هستِ ماده به نيستِ ماده دارد، كه زمينه طي كردن مراتب ‌ادراكي از ظاهر به باطن را فراهم مي‌سازد. از اين رو پژوهش حاضر بين‌رشته‌اي، كيفي و موردپژوهي است. در بخش مباني ‌نظري با بررسي جايگاه ماده در مباحث معرفتي ملاصدرا و ارتباطش با اصل حركت، سه ركن در مراتب‌ ادراكي مساجد صفوي تبيين شده‌ است؛ سپس در مسجد شيخ ‌لطف‌الله نوع ادراك (با توجه به مراتب‌ ادراكي‌ ملاصدرا) در هر ركن مورد بررسي قرار گرفته، تا بر اساس هدف اصلي اين پژوهش، جايگاه ماده و كالبد در ادراك‌ مساجد عصرصفوي روشن شود. با عنايت به اصل حركت از ماده به معنا، پرسش كليدي اين است كه، ماده در هر يك از مراتب ‌ادراكي مساجد صفوي چه جايگاهي دارد؟ و نظريه حركت‌ جوهري ملاصدرا، چگونه در مراتب‌ ادراكي مساجد صفوي نمود دارد؟ نتايج نشان مي‌دهد كه با توجه به جايگاه ماده در ادراك، درك‌ معنا در مساجد عصر صفويه و ويژه مسجد شيخ لطف‌الله شامل سه ركن سكون، حركت و وحدت است، كه با مراتب ‌ادراكي ملاصدرا هم‌خواني دارد. در ركن سكون و ‌پايين‌ترين مرتبه ادراكي (به دليل عجين بودن با ماده)، ادراكات به امور‌ حسي محدود مي‌شود؛ اما در ركن حركت، به واسطه قوه خيال، امكان برداشت معنوي از امور مادي فراهم مي‌شود؛ و نهايتاً در ركن وحدت، با وجود نور و شفافيت فضا، ناظر با حقيقت فضا يكي شده و شامل ادراكات ‌عقلي مي‌شود.