ارزيابي صفات مهم زراعي مرتبط با عملكرد و شناسايي ژنوتيپ هاي برتر كينوا

مقدمه: كينوا به مناطق متعددي سازگار است و قابليت رشد در شرايط بياباني، يخبندان ها و اقليم هاي گرم و خشك را دارد. به دليل نياز آبي كم اين گياه، كاشت كينوا مي‌تواند در بيش تر استان هاي كشور گسترش يابد و علاوه بر تامين نياز غذايي جمعيت رو به رشد كشور، به اشتغال‌زايي در اين مناطق نيز كمك كند. از آن جايي كه ارزش اقتصادي يك رقم بستگي به ارزش صفات مختلف آن دارد، بنابراين آگاهي از وضعيت صفات و ميزان تنوع بين ژنوتيپ ها در جمعيت مورد مطالعه به منظور اصلاح و معرفي ارقام ضروري است. اگرچه در موطن اصلي اين گياه در آمريكاي جنوبي و نيز در بسياري از كشورهاي اروپايي، شناسايي و يا اصلاح ارقام زودرس كينوا انجام شده است، اما تا كنون موفق به معرفي ارقام زودرسي كه هم زمان داراي ساير ويژگي هاي كمي و كيفي مطلوب نظير عملكرد دانه بالا و كيفيت دانه مناسب باشند، نشده اند. از اين رو تحقيق حاضر به منظور بررسي صفات مهم مورفولوژيك و فنولوژيك مرتبط با عملكرد دانه و طول دوره رشد در بين تعدادي از ژنوتيپ هاي وارداتي كينوا انجام شد تا ضمن ارزيابي ميزان تنوع بين ژنوتيپ ها بر اساس صفات مورد مطالعه، ژنوتيپ هاي زودرس پرمحصول و قابل كاشت در منطقه شناسايي و معرفي شوند.مواد و روش ها: مواد گياهي اين تحقيق شامل 60 ژنوتيپ وارداتي كينوا با منشأ كشورهاي پرو، شيلي و بوليوي بود كه از بانك ژن موسسه تحقيقات ژنتيك گياهي (IPK) آلمان تهيه شد. ژنوتيپ هاي مورد مطالعه در قالب طرح پايه بلوك هاي كامل تصادفي با سه تكرار در شهرستان كوهدشت در سال زراعي 1400 كشت و از نظر صفات مهم كمي مرتبط با عملكرد و اجزاي عملكرد مورد ارزيابي قرار گرفتند. صفات مورد مطالعه در اين تحقيق شامل صفات تعداد روزهاي از كاشت بذر تا مراحل رشد سه برگي، تشكيل گل آذين، رنگي شدن گل آذين، گرده افشاني و رسيدگي فيزيولوژيك، ارتفاع بوته، طول خوشه، تعداد خوشه در بوته، وزن هزاردانه، عملكرد دانه، شاخص برداشت، درصد ساپونين دانه و درصد پروتئين دانه بودند. براي تجزيه و تحليل داده ها، علاوه بر تجزيه واريانس و مقايسه ميانگين ها، ارتباط بين صفات مورد مطالعه نيز با ضرايب همبستگي فنوتيپي و ژنوتيپي بررسي و سپس صفات موثر بر عملكرد دانه با استفاده از تجزيه رگرسيون گام به گام شناسايي و ميزان آثار مستقيم و غيرمستقيم آنها بر عملكرد دانه بر اساس روش تجزيه عليت برآورد شد. از روش تجزيه به عامل ها براي شناسايي عوامل پنهاني و مستقل موثر بر صفات مورد مطالعه و تحليل وجود همبستگي بين صفات و از روش تجزيه خوشه اي به منظور گروه بندي ژنوتيپ ها و انتخاب ژنوتيپ هاي برتر اين آزمايش استفاده شد. كليه تجزيه و تحليل هاي آماري داده هاي اين آزمايش با استفاده از نرم افزارهاي آماري SAS نسخه 9.2 و SPSS نسخه 25 انجام شد.يافته هاي تحقيق: نتايج حاصل از محاسبه شاخص هاي آماري مختلف، نشان دهنده وجود تفاوت هاي آماري معني دار و تنوع قابل توجه در بين ژنوتيپ هاي كينوا از نظر اغلب صفات ارزيابي شده بود. برآورد ضرايب همبستگي فنوتيپي و ژنوتيپي بين صفات نشان داد كه همبستگي مثبت و بسيار معني داري بين عملكرد دانه و صفات وزن هزار دانه (به ترتيب 0.938 و 0.934)، شاخص برداشت (به ترتيب 0.864 و 0.852)، طول خوشه (به ترتيب 0.762 و 0.750) و تعداد خوشه در بوته (به ترتيب 0.677 و 0.651) وجود داشت. نتايج حاصل از تجزيه رگرسيون گام به گام و تجزيه عليت عملكرد دانه نيز نشان داد كه دو صفت وزن هزار دانه و طول خوشه اصلي، داراي بيش ترين تآثير مثبت و مستقيم معني دار بر عملكرد دانه بودند و به عنوان متغيرهاي پيشگويي كننده عملكرد دانه انتخاب شدند. بر اساس نتايج تجزيه به عامل ها، سه عامل اصلي و مستقل در مجموع 81 درصد از تغييرات كل جمعيت مورد مطالعه را توجيه كردند و سهم اين عامل ها به ترتيب 39.602، 32.173 و 9.393 درصد بود. تجزيه خوشه اي بر اساس روش حداقل واريانس وارد، 60 ژنوتيپ مورد مطالعه را در سه گروه قرار داد كه به ترتيب شامل 25، 19 و 16 ژنوتيپ بودند. گروه بندي حاصل از تجزيه خوشه اي با توزيع جغرافيايي ژنوتيپ ها مطابقت داشت، به طوري كه ژنوتيپ هاي گروه اول داراي منشأ بوليوي، گروه دوم داراي منشأ پرو و گروه سوم داراي منشأ شيلي بودند. تعدادي از ژنوتيپ هاي موجود در گروه هاي اول و دوم كه از نظر صفات عملكرد دانه، وزن هزار دانه و طول خوشه اصلي داراي ارزش هاي بالاتر و در عين حال از نظر ميزان ساپونين دانه و ويژگي هاي فنولوژيك مرتبط با طول دوره رشد داراي ارزش هاي كم تري بودند، جهت قرار گرفتن در برنامه معرفي رقم و يا استفاده در برنامه هاي به نژادي بعدي انتخاب و معرفي شدند.نتيجه گيري: نتايج حاصل از اين تحقيق، تنوع ژنوتيپي قابل توجه و بسيار بالايي را در بين ژنوتيپ هاي مطالعه شده كينوا نشان داد. از ژنوتيپ هاي برتر شناسايي شده در اين تحقيق، در صورت تاييد نتايج در تكرار آزمايش، مي توان علاوه بر معرفي مستقيم آنها به عنوان رقم، به عنوان منابع ژنتيكي مناسب در برنامه هاي به نژادي مختلف كينوا استفاده كرد.