«ايادگار زريران»، يادگاري حماسي از نبرد يزدگرد دوم(439-457 م.) با خيوني ها

يادگار زريران از جمله كهن‌ترين متون حماسي به جا مانده از زمان ساسانيان است كه شرحي حماسي از نبرد ايرانيان با اقوام مهاجم به شمال شرق ايران دارد. اگرچه اين كتاب در زمان ساسانيان و به زبان پهلوي ساساني نگاشته شده اما برخي از محققان بر اين باورند كه يادگار زريران با توجه به در برداشتن كلمات پارتي، متعلق به دوره اشكاني بوده كه توسط گوسان‌ها نقل شده و به ديگر متون ادبي و تاريخي مانند شاهنامه فردوسي نيز راه يافته است. با اينكه نام‌هاي افراد در اين داستان متعلق به ادواري بسيار كهن است اما نام منصب‌ها و اقوام خيوني به وضوح به دورۀ ساساني ارتباط دارد. نويسنده در نوشتار حاضر سعي دارد تا با بررسي تطبيقي محتواي يادگار زريران با گزارش‌هاي التنبيه و الاشراف مسعودي و اثر چيني وي‌شو، زمان تاليف يا تلفيق موضوع يادگار زريران با وقايع دورۀ ساساني را روشن سازد. بررسي تطبيقي اطلاعات مربوط به ساختار سياسي منقول در يادگار زريران با اطلاعات كتاب مسعودي و وي‌شو گوياي آن است كه متن يادگار زريران جزئياتي از ساختار سياسي دربار يزدگرد دوم ساساني را در خود حفظ كرده‌است. به احتمال بسيار اين اثر در دوره اين پادشاه بازنويسي شده و حوادث مربوط به هجوم خيوني‌ها را با زبان اساطيري بيان كرده‌است. حضور يزدگرد دوم در شمال شرق ايران به دليل مقابله با هون‌هاي ايراني و البته استفاده اين شاه از لقب شاهان كياني، خود حكايت از شرايط خاص شرق ايران دارد كه شايد انگيزۀ اصلي براي تاليف يا تحول ساختاري يادگار زريران بوده است.