ارزيابي اقتصادي و اكولوژيكي بهره‌‌برداري از گياهان دارويي (مطالعه موردي: مراتع خوركلات، استان خراسان رضوي)

سابقه و هدف: يكي از انواع استفاده از مراتع، بهره‌‌برداري از گياهان ‌‌دارويي است. محاسبه شاخص‌‌هاي اكولوژيكي و اقتصادي بهره‌‌برداري از آن، از ملزومات اساسي جهت تعيين مكان‌‌هاي شايسته و داراي اولويت، براي بهره‌برداري از گياهان دارويي است. پژوهش حاضر با همين هدف، در مراتع خوركلات واقع در ارتفاعات هزار مسجد، انجام شد. مواد و روش‌‌ها: براي اين منظور، در فصل رويش سال‌هاي 1399-1397، با استقرار 120 پلات يك متر مربعي، در امتداد 12 ترانسكت 100 متري؛ از پوشش گياهي در داخل چهار توده معرف، آماربرداري شد. در هر توده معرف، 30 پلات يك متر مربعي، با فاصله 10 متر از همديگر، در امتداد سه ترانسكت 100 متري بكار برده شد. در هر يك از پلات‌‌ها؛ پس از اندازه‌‌گيري شاخصه‌‌هاي ساختاري پوشش گياهي نظير؛ درصد پوشش تاجي، تراكم و فراواني گونه‌‌هاي گياهي؛ مقدار توليد علوفه گونه‌‌هاي مورد چراي دام و توليد اندام مورد استفاده هر يك از گياهان دارويي واقع در داخل پلات‌‌ها، شامل گونه‌‌هاي Achillea millefolium،Allium homolacarpum ، Alyssum homolocarpum، Althea officinalis، Bonium persicum، Erenjium bungei، Eremurus olgae، Gundelia tournefortii، Hyoscyamus niger، Hymenocrater incanus، Lallemantia royleana، Scrophularia striata، Stachys lavandufolia، Teucrium polium و Verbascum songaricum نيز به‌‌عنوان شاخصه‌‌هاي عملكردي، به روش قطع و توزين يا برداشت اندام زيرزميني، اندازه‌‌گيري شد. ميانگين مقادير شاخص‌ها در هر يك از توده‌‌هاي معرف طي سال‌‌هاي مختلف، براي محاسبه شاخص‌‌هاي اقتصادي، در نظر گرفته شد. رانت اقتصادي بهره‌‌برداري از گياهان دارويي، ارزش مورد انتظار هر هكتار از مراتع منطقه از محل بهره‌‌برداري از گياهان دارويي و حاشيه بازاريابي هر يك از گياهان دارويي، به‌‌عنوان شاخص‌‌هاي اقتصادي، مد نظر قرار گرفت. نتايج: بر مبناي نتايج، تمامي گونه‌هاي دارويي موجود در تركيب گياهي، به‌صورت عرفي، بهره‌برداري نمي‌شود و تنها بهره‌‌برداري از 15 گونه ذكر شده كه به‌‌واسطه تركيبات ثانويه، كمتر مورد چرا قرار مي‌‌گيرند و از نظر خوشخوراكي، جزو گونه‌‌هاي كلاس III محسوب مي‌‌شوند، معمول هست. ميانگين پوشش تاجي ‌گونه‌‌هاي دارويي مذكور، 14 درصد از كل پوشش تاجي مراتع منطقه است. به‌‌عبارتي، سهم گونه‌هاي دارويي ذكر شده در تركيب گياهي، حدود 36 درصد است. تركيب مشترك گياهان دارويي و گونه‌‌هاي مورد چراي دام نيز 48 درصد است. ميانگين مقدار توليد گونه‌‌هاي دارويي، 180 كيلوگرم در هكتار، طي سه فصل رويش، برآورد شد كه با لحاظ نمودن حد بهره‌‌برداري مجاز 40 درصد براي رويشگاه مورد پژوهش، مقدار توليد قابل برداشت گياهان دارويي، 72 كيلوگرم در هكتار در سال محاسبه شد. با توجه به نتايج، سود (رانت) اقتصادي بهره‌برداري از گياهان دارويي، در يك دوره برداشت، 19.1 ميليون ريال در هكتار در سال به‌دست آمد. ارزش مورد انتظار هر هكتار از مراتع از محل بهره‌‌برداري از گياهان دارويي نيز با در نظر گرفتن نرخ تنزيل 5.4 درصد در شهريور ماه سال 1399، 3.5 ميليون ريال در هكتار برآورد شد. ضريب حاشيه بازاريابي بهره‌برداري از گونه‌‌هاي دارويي مراتع منطقه نيزاز 10 تا 53 درصد برآورد گرديد. نتيجه‌‌گيري: بهره‌‌برداري مبتني بر اصول اكولوژيك از گياهان دارويي، مي‌‌تواند نقش مهمي در تكميل معيشت، افزايش رفاه و توانمند‌‌سازي مرتعداران، حفظ اكوسيستم‌‌هاي مرتعي و ارتقاء خدمات اكوسيستمي مرتبط با آنها، ايفا كند. اين موضوع، بايد در سياست‌گذاري توجه به گياهان‌‌ دارويي و در طرح‌هاي مرتعداري چند منظوره، مد نظر قرار گيرد.