واكاوي و شناخت اثرات اقتصادي و اجتماعي طرح هاي مرتعداري (مطالعه موردي: منطقه نيمه خشك شهرستان بيجار)

سابقه و هدف: مراتع به عنوان بخش مهمي از منابع طبيعي، نقش اساسي در بهبود يا افول شرايط اقتصادي و اجتماعي جوامع محلي و بهره برداران روستايي دارد. پس از ملي شدن جنگل ها و مراتع در سال ۱۳۴۱، در قوانين مصوبه سال ۱۳۴۸ براي اولين بار بهره برداري از مراتع به صورت طرح مرتع داري مدنظر قرار گرفت. طرح هاي مرتعداري با هدف تقويت شاخص هاي بوم شناختي و بهبود شاخص هاي اقتصادي و اجتماعي بهره برداران تدوين و اجرا مي گردند كه ارزيابي اثرات آنان به منظور سياست گذاري و اتخاذ برنامه هاي مديريتي مراتع ضروري است. طرح هاي مرتع داري يكي از ابزارهاي اصلي مديريت و بهره برداري از مراتع ايران است كه در جهت حذف يا كاهش تخريب ها و مديريت بهينه و پايدار مراتع اجرا مي شوند. در اين تحقيق، اثرات اقتصادي و اجتماعي طرح هاي مرتعداري شهرستان بيجار در استان كردستان مورد ارزيابي و بررسي قرار گرفت. مواد و روش ها: با توجه به اهداف كاربردي مطالعه، از روش پيمايشي و اسنادي به منظور جمع آوري داده ها و اطلاعات استفاده شد. منطقه مورد مطالعه شامل عرصه هاي مرتعي 9 طرح مرتعداري خاتمه يافته در شهرستان بيجار در شرق استان كردستان بود. جامعه آماري شامل دو گروه بهره برداران ذينفع طرح هاي مرتعداري و كارشناسان آشنا به موضوع مورد مطالعه و مرتبط با طرح هاي مرتعداري بودند. 175 خانوار بهره بردار بر اساس فرمول كوكران و تطبيق با جدول كرجسي و مورگان به عنوان نمونه هاي مطالعاتي انتخاب و به روش تصادفي در تكميل پرسشنامه ها مشاركت داشتند. همچنين 24 كارشناس نيز در انجام تحقيق مشاركت كردند. پس از تأييد روايي پرسشنامه ها با استفاده از نظر متخصصان و كارشناسان خبره، به منظور بررسي پايايي پرسشنامه ها از ضريب آلفاي كرونباخ استفاده شد كه اين مقدار براي كارشناسان و بهره برداران به ترتيب برابر 0.81 و 0.84 به دست آمد كه نشان از قابليت اعتماد مناسب پرسشنامه ها داشت. پرسشنامه هاي تحقيق علاوه بر ويژگي هاي جمعيت شناختي، مشتمل بر سؤالاتي در خصوص تأثيرات مستقيم و غيرمستقيم طرح هاي مرتعداري اجرا شده بر وضعيت اقتصادي-اجتماعي و معيشتي بهره برداران در مقياس طيفي ليكرت بود. اولويت بندي اثرات اقتصادي و اجتماعي از طريق ميانگين رتبه اي انجام شد. بررسي نرمال بودن داده ها با آزمون كولموگراف-اسميرنوف انجام گرفت و پس از تاييد نرماليته داده ها، به منظور مقايسه ديدگاه كارشناسان و بهره‌برداران در ارتباط با اثرات اقتصادي و اجتماعي طرح هاي مرتعداري از آزمون پارامتري تي استيودنت مستقل استفاده شد. تجزيه و تحليل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS20 انجام گرفت. نتايج: نتايج نشان داد ممانعت از تغيير كاربري اراضي مرتعي، بهبود وضعيت آب شرب دام و افزايش اعتماد بهره برداران به اهداف و برنامه هاي بخش اجرايي منابع طبيعي به ترتيب با كسب ميانگين هاي 4.04، 3.96 و 3.92 مهم ترين اثرات اقتصادي و اجتماعي طرح هاي مرتعداري در شهرستان بيجار از ديدگاه كارشناسان بوده است. اما از ديدگاه بهره برداران، تقويت حس تعلق و مالكيت بهره برداران نسبت به مراتع، تقويت روحيه اجتماعي و مشاركت جامعه محلي در اجراي طرح و افزايش وحدت و انسجام اجتماعي بهره‌برداران سامانه عرفي به ترتيب با ميانگين هاي 4.16، 3.92 و 3.88  مهم ترين اثرات اقتصادي و اجتماعي طرح هاي مرتعداري اجرا شده بودند. در اكثريت شاخص هاي اقتصادي و اجتماعي اجراي طرح هاي مرتعداري، تفاوت آماري معناداري بين ديدگاه و نظرات كارشناسان و بهره برداران مشاهده نشد (0.05 P) اما از نظر كارشناسان، اثرات جلوگيري از تغيير كاربري اراضي مرتعي (p=0.0001) و افزايش اعتماد بهره برداران به اهداف و برنامه هاي بخش اجرايي منابع طبيعي (0.012=P) به طور معناداري بيشتر بوده است اما از نظر بهره برداران، افزايش وحدت و انسجام اجتماعي بهره‌برداران (0.003=P)، تقويت حس تعلق و مالكيت بهره برداران نسبت به مراتع (0.019=P)، تقويت روحيه اجتماعي و مشاركت جامعه محلي در اجراي طرح (0.012=P) به طور معناداري بيشتر ارزيابي شدند. اثرات اقتصادي از نظر بهره برداران به طور معناداري كمتر از كارشناسان بوده است (p 0.05). اما بين نظرات كارشناسان و بهره برداران در اثرات اجتماعي تفاوت معني داري مشاهده نشد (0.05 P). نتيجه ‌گيري: با توجه به نتايج تحقيق، اجراي طرح هاي مرتعداري در منطقه مورد مطالعه فقط در تحقق برخي از شاخص هاي اقتصادي و اجتماعي بالاخص اهداف اجتماعي تا حدودي اثربخشي داشته است و در برخي زمينه هاي ديگر مانند درآمدزايي، اشتغال زايي، رفع بيكاري و كاهش مهاجرت اثر معناداري نداشته است. ميزان رضايت كلي از اجراي طرح هاي مرتعداري از ديدگاه هر دو گروه مورد مطالعه به دليل عدم موفقيت در رفع نيازهاي اقتصادي بهره برداران در حد بالايي نبوده است. بنابراين نياز است طرح هاي مرتعداري با دقت، حساسيت و جديت بيشتري تدوين و اجرا گردند. در نهايت، شناخت و استفاده از ظرفيت ها و منابع، استفاده چندمنظوره مراتع، جذب تسهيلات و سرمايه هاي بخش خصوصي و دولتي و ارائه تسهيلات مناسب مي تواند زمينه موفقيت بيشتر و بهبود اثرگذاري طرح هاي مرتعداري و مديريت اصولي مراتع را فراهم آورد.