مقايسه تطبيقي مساجد سبك‌هاي مختلف معماري ايراني اسلامي بر مبناي مفهوم سلسله‌مراتب

سلسله‌مراتب در معماري نمودي از تلاش براي بيان مفهوم گذار و جنبه تدريجي فرايند ادارك است. اين اصل به‌عنوان يكي از اصول بنيادي در هنر سنتي شناخته شده و با سلسله‌مراتب وجودي كه بالاتر از مرتبه مادي مربوط به آن قرار دارد نيز؛ منطبق و هماهنگ است. اين اصل در ترتيب رسيدن به يك فضا، الگوي بنيادي اتصال، انتقال و وصول را پيشنهاد مي‌كند كه بيان‌كننده جنبه استدراجي وصول به فضا است. در اين ارتباط مسجد از جمله بناهايي است كه وجود اصل سلسله‌مراتب در آن بسيار ضروري است به نحوي كه مفهوم سير از ظاهر به باطن به‌عنوان مهمترين كاركرد مسجد، به واسطه اصل سلسله‌مراتب نمود مي‌يابد. با اين حال در طول دوره‌هاي مختلف و با گذشت زمان، نمود اين اصل در مساجد ساخته شده در سبك‌هاي مختلف معماري ايراني به صورت‌هاي متفاوتي بروز يافته است. در همين ارتباط، پژوهش حاضر سعي بر آن دارد كه با بررسي سبك‌هاي مختلف مساجد در تاريخ معماري ايران، نمودهاي مختلف اين مفهوم را مورد بررسي قرار دهد. روش تحقيق اين پژوهش يك روش توصيفي-تحليلي به منظور تحليل نمونه‌هاي موردي مي‌باشد. با توجه به سبك‌شناسي معماري ايران، مساجد تاريخي در قالب شش سبك پارسي، پارتي، خراساني، رازي، آذري، و اصفهاني قابل تقسيم هستند كه سبك پارسي و پارتي داراي مسجد نمي‌باشند. بر همين اساس از هر 4 سبك 8 مسجد (در مجموع 32 مسجد) به‌عنوان نمونه‌هاي موردي به صورت تصادفي انتخاب شد. هدف اصلي در پژوهش حاضر، تحليل سبك‌هاي مختلف معماري مساجد ايران از منظر سلسله‌مراتب و وجوه مختلف نمودپذيري اين مفهوم در آنها است. روش تحقيق در اين پژوهش درسه گام است كه در گام اول به بررسي وجوه مختلف سلسله‌مراتب و نحوه ارزيابي شاخصه‌هاي آنها به روش مطالعات كتابخانه، در گام دوم به تجزيه وتحليل وجوه مختلف سلسله‌مراتب در مساجد سبك‌هاي مختلف، و در گام آخر به بحث و نتيجه‌گيري پرداخته شده است. در نهايت نتايج تحقيق حاكي از آن بود كه در سبك خراساني، هر سه بعد سلسله‌مراتب در يك سطح ابتدايي در مساجد نمود داشته است؛ در سبك رازي، سلسله‌مراتب مكان مورد توجه قرار گرفت؛ اما با گذشت زمان، اين بعد در سبك‌هاي آذري و اصفهاني رو به تكامل نهاد. در سبك آذري، سلسله‌مراتب اندازه بسيار مورد توجه قرار گرفت؛ و در نهايت در سبك اصفهاني، سلسله‌مراتب شكل، بيشترين نمود پذيري را در مساجد داشته است.