ارزيابي برهم‌كنش ژنوتيپ × محيط و تجزيه پايداري عملكرد دانه و علوفه ژنوتيپ‌هاي خلر (Lathyrus sativus L.)

مقدمه و هدف: با توجه به الزام كشور در تأمين نياز غذايي جامعه و نياز غذايي دام‌هاي موجود در جهت رفع نياز غذايي، معرفي ارقامي كه بتوانند از نظر سازگاري و پايداري در مناطق خشك و نيمه‌خشك نسبت به ارقام موجود برتري داشته باشند ضروري است. استفاده از گياهان علوفه‌‌اي مانند خلر به‌دليل سازگاري بالا به آب و هواي خشك و نيمه‌خشك و پتانسيل بالاي عملكرد، تثبيت نيتروژن، تحمل به خشكي و شوري مي‌تواند نقش مهمي در تناوب زراعي، حفاظت از خاك، كاهش علف‌هاي هرز و بيماري‌ها داشته باشد. اين پژوهش با هدف ارزيابي اثر متقابل ژنوتيپ × محيط و پايداري عملكرد علوفه و دانه،ژنوتيپ‌هاي خلر در مناطق مختلف كشور انجام شد. مواد و روش‌ها: اين بررسي با 16 لاين پيشرفته خلر، در ايستگاه‌هاي گچساران، مهران، شيروان چرداول و كوهدشت به‌مدت سه سال زراعي در قالب طرح بلوك كامل تصادفي با سه تكرار انجام شد. هر رقم در 6 خط به طول 7 متر و به فاصله 25 سانتي‌متر از همديگر كشت گرديد. بعد ازتجزيه واريانس مركب براي سال‌هاي مختلف در مناطق مختلف، مقايسه ميانگين به روش حداقل تفاوت معني‌دار در سطوح احتمال 5% و 1% انجام گرديد. براي تجزيه پايداري و سازگاري لاين‌ها، روش‌هاي پايداري فرانسيس و كاننبرگ، ابرهات و راسل، اكووالانس ريك، واريانس پاِيداري شوكلا، پارامتر پايداري پلاستد و پترسون، فينلي و ويلكينسون، پركينز و جينكز‌، مجموع رتبه‌بندي گنگ، و روش تك متغيره، ناپارامتري، نصار- هان و تنازارو استفاده شد.يافته‌ها: نتايج تجزيه واريانس مركب عملكرد علوفه‌‌تر و دانه نشان داد كه اثر ساده سال، ژنوتيپ، مكان و اثر متقابل ژنوتيپ × مكان براي هر دو صفت در سطوح احتمال آماري غير معني‌دار، و اثر متقابل سال × ژنوتيپ براي عملكرد علوفه‌تر معني‌دار و براي عملكرد دانه غير معني‌دار بود. اثر سه جانبه سال × مكان × ژنوتيپ براي علوفه تر در سطوح احتمال آماري معني‌دار نبود؛ اما براي عملكرد دانه معني‌دار گرديد. عملكرد علوفه‌تر براي لاين‌هاي خلر از 12839 كيلوگرم در هكتار براي لاين شماره 5 تا 16680 كيلوگرم در هكتار براي ژنوتيپ شماره 10 به‌ترتيب با 11/5 درصد افت و 15 درصد برتري نسبت به نقده نوسان نشان داد. همچنين لاين‌هاي خلر از نظر عملكرد دانه از 1239 كيلوگرم در هكتار براي لاين شماره 7 تا 1723 كيلوگرم در هكتار براي لاين شماره 10 با 2 درصد افت و 36/3 درصد برتري نسبت به نقده نوسان داشتند. نتايج تجزيه پايداري عملكرد علوفه نشان داد كه از نظر پارامتر ضريب تغييرات، ژنوتيپ‌هاي 16، 5 و 10، از نظر شاخص پلاستد و پترسون ژنوتيپ‌هاي 14، 9، از نظر فنيلي ويلكينسون ژنوتيپ‌‌هاي 15، 2، 13، از نظر پايداري شوكلا ژنوتيپ‌‌هاي 14، 9، 6، و از نظر اكووالانس ريك، ژنوتيپ‌‌هاي 14، 9، 6 و 13 پايدارترين ژنوتيپ بودند. تجزيه پايداري عملكرد دانه به روش تك متغيره نشان داد كه از نظر پارامتر ضريب تغييرات، ژنوتيپ‌هاي 11، 12، 3، از نظر شاخص پلاستد و پترسون ژنوتيپ‌هاي 7، 12، 5، از نظر فنيلي ويلكينسون ژنوتيپ‌‌هاي 13، 12، 4، 15، 6، از نظر پايداري شوكلا ژنوتيپ‌‌هاي 7، 12، 5، 6، و از نظر اكووالانس ريك، ژنوتيپ‌‌هاي 7، 12، 5، 6و 8 پايدارترين ژنوتيپ خلر تعيين گرديد.نتيجه گيري: بر پايه نتايج بدست آمده، از نظر عملكرد علوفه‌تر لاين‌هاي شماره 1، 10، 9 و 15 و به لحاظ عملكرد دانه ژنوتيپ‌هاي شماره 12، 15، 8 و 10 از پايداري و عملكرد بالايي در مقايسه با ساير ژنوتيپ‌هاي خلر برخوردار بودند در كل با ملاحظه تمامي پارامترهاي پايداري و سازگاري لاين‌هاي شماره 1، 10، 12، 15 و 8 به‌عنوان پايدارترين لاين‌ها انتخاب گرديدند. و ژنوتيپ‌هاي شماره 10 و 15 هم براي علوفه و هم براي بذر مناسب بودند.