تبيين چندگانگي مطرح شده در نظريه «معاد» خواجه نصيرالدين طوسي

خواجه نصيرالدين طوسي از منظر دو دانش كلام و فلسفه، شخصيتي دوگانه به‌نظر مي‌آيد. زيرا گاهي در يك مسئله علمي دو رأي مختلف داده است؛ يكي به شيوه اهل‌كلام و ديگري به روش فيلسوفان. در وهله نخست به ذهن مي‌آيد، كه خواجه دچار تعارض شده است. براي نمونه، خواجه با ديدگاه فلسفي، اعاده معدوم را جايز نمي‌داند و ازسويي در مقدمات بحث معاد پذيرفته است كه اِعدام عالم ممكن و مطابق ادله نقلي است. در اين مقاله به مطالعه «معاد» خواهيم پرداخت و سپس در مقام داوري، احتمالات ممكن را طرح كرده و از ميان آن‌ها، ديدگاهي را كه از ديد ما با واقعيت مطابق است، به‌عنوان ديدگاه برگزيده انتخاب مي‌كنيم. اين نوشتار در داوري خود، برپايه عبارات خواجه نصير و درنظر داشتن موقعيت اجتماعي و علمي و ويژگي روزگار زندگي وي كه با هجوم گسترده متكلمان بر ضد فيلسوفان روبه‌رو بود، همچنين باتوجه به شخصيت ميانه‌رو، حق‌محور و دانش‌دوست مرحوم خواجه، غبار تعارض را از چهره او مي‌زدايد و چنين حكم مي كند كه شخصيت وي متعارض‌نماست و نه متعارض. اين تحقيق براساس پژوهش در آثار خواجه شكل گرفته است. اين آثار بيشتر به‌صورت كتابخانه‌اي انجام شد. ولي در همه اين موارد كوشيده‌ايم تا ديدگاه خواجه پس از تحليل و بررسي جهات محتمل، نقل شود. ازاين‌رو، در جاهايي كه نياز بود، از عبارات شارحان نيز، ياري گرفته‌ايم.