الگوي اسلامي استقلال اخلاقي بر مبناي روش نظريه پردازي دادۀ بنياد متني

Islamic pattern of “moral autonomy” based on grounded theory

هدف مقالۀ حاضر، ارائۀ الگوي اسلامي استقلال اخلاقي بر پايۀ قرآن و احاديث معصومان (ع) به روش نظريه‌پردازي دادۀ بنياد متني است. استقلال اخلاقي به معناي خود قانونگذاري، اقتدار فردي در اصول اخلاقي، توانايي استدلال، تصميم‌گيري آزادانه و مسئولانه براي عمل و پيامدهاي آن است. بررسي منابع اسلامي و تحليل كدگذاري‌ها نشان مي‌دهد كه موجبات اصلي و عوامل مؤثر بر استقلال اخلاقي عبارت‌اند از: داشتن قوۀ عقل و امكان انديشيدن و آموختن براي انسان، عامليت آدمي (كه عملگر بودن انسان از مبادي شناختي، گرايشي و ارادي عمل سرچشمه مي‌گيرد)، اختيارمندي و ارادۀ آزاد او كه رهاورد عامليت است. عقلانيت شخصي و از نظر اخلاقي عامل بودن، در زمينه‌ها و شرايط خاصي نظير وجود تربيت عقلاني و رهايي‌بخش در جامعه، ارزشمندي آگاهي و تشويق به انديشيدن و آموزش تفكر در حوزۀ عمومي و اولويت مسئوليت‌شناسي و پاسخگويي همگاني در قبال اعمال شخصي و جمعي متبلور مي‌شود. تقليد، جهل، تكيه بر ظن و گمان، شتابزدگي و اجبار كردن در حوزۀ فردي و اجتماعي عوامل مُخلّ استقلال اخلاقي هستند. كنش‌هايي كه يك عامل مستقل اخلاقي انجام مي‌دهد عبارت‌اند از: تكيه بر عقلانيت و تمركز بر مسئوليت شخصي، قانون‌شناسي از نص دين، قانونگذاري و تبعيت از آن. نتيجۀ راهبردهاي ياد شده، هدايت‌پذيري، ايمان‌آوري آگاهانه و نه ايمان تقليدي، آرامش قلبي در دنيا، رستگاري و رضوان الهي در سراي آخرت است.

The purpose of the present study is to present the Islamic pattern of “moral autonomy” based on Quran and Holy Hadiths using the method of grounded theory. Moral autonomy means self-legislation, individual authority in ethical principles, ability of reasoning, free and responsible decision-making for action and its consequences. The study of Islamic resources and the code analysis showed that main causes and factors affecting moral autonomy include having the power of reason and ability to think and learn, human agency (originating from cognitive, attitudinal and voluntary fundamentals), human empowerment and his free will. Personal rationale and being morally agent in special fields and conditions include liberating and rational training in society, the value of knowing, encouraging and teaching to think in general field, the importance of accountability and public responsibility for personal and collective behaviors. Imitation, ignorance, relying on suspicion, precipitancy and coercion in personal and social field are disruptive factors of moral autonomy. Actions done by an independent moral agent include relying on rationale and focusing on personal responsibility, understanding the law from religious texts and orders, law-making and compliance with laws. The results of the mentioned strategies are accepting the guidance, conscious faith not the imitated one, calmness of heart in the world and salvation and Divine satisfaction in the Hereafter.