بنيادهاي ماديِ دولت مدرن و عقلاني‌شدن سياست و دولت ايران در تاريخ معاصر

نوشتار پيش رو درپي پاسخ بدين پرسش اساسي است كه چگونه گسترش بنيادهاي مادي دولت مدرن در ايران سبب شدند كه براي نخستين ‎بار سياست و دولت ايران در مسير عقلانيت قرار گيرند. براي پاسخ بدين پرسش از نظرية عقلاني شدن ماكس وبر و روش توصيفي- تحليلي بهره گرفته شده است. اين نظريه به چهار مؤلّفه اساسي براي عقلاني شدن سياست و دولت اشاره مي كند. اين مؤلّفه ها عبارت‌اند از اقتصاد سرمايه‌داري، دولت مدرن مطلقه، بوروكراسي مدرن و نظام حقوقي صوري. با كاربست اين مؤلّفه ها درمي ‎يابيم كه نظام دولت ها در ايران تا آستانه تجدّد غير عقلاني بوده و قدرت در آن‌ها به‏ وسيله اشخاص اعمال مي‌گرديده و مقيد به هيچ قرارداد، سازمان و سلسله ‏مراتب نبوده است. درواقع قدرت براساس مصلحت شخصي و معيارهاي احساسي و منفعتي تحقّق مي‌يافته است. نكتة مهم اين است كه ضرورت عقلاني ‎شدن سياست و دولت ايران از هنگامي پديدار شد كه روند نوسازي در ايران براي اخذ تمدّن جديد و هماهنگي با سير تحوّلات دنياي مدرن به‎ وسيله نخبگاني از درون دستگاه حكومتي آغاز گرديد تا از اين راه انتظامي در كشور شكل گيرد كه در راستاي جبران عقب‌ماندگي آن نسبت به غرب باشد. بر اين اساس است كه مي‌توان گفت نتايج تمدّن غرب، الگوهاي معقول ساز سياست و دولت ايران بوده‌اند كه خود نيز بخشي از فرايند كلي تجدد هستند. با توجّه به مطالب مورد اشاره مي‎توان مطرح ساخت كه سياست و دولت ايران هنگامي مي‎تواند عقلاني شود كه مؤلّفه‎هاي عقلاني‎شدن صورت‌بندي حقيقي خود را در سپهر سياست ايران يافته و زمينه گذار سياست و دولت ايران از صورت‌بندي استبدادي و خودكامه را فراهم سازد.