بازخواني سير تحول فضايي و كالبدي كاربري‌هاي بهداشتي با تاكيد بر حمام ها در شهرهاي اسلامي ايران از صفويه تا قاجار (نمونه موردي: شهر اردبيل)

معماري اسلامي داراي اصول و مفاهيم ارزشمندي است كه در بناهاي دوره اسلامي و ايراني بكار رفته است. يكي از اين بناها حمام‌ها (فضاهاي بهداشتي) مي‌باشد. حمام‌هاي عمومي در طول دوران اسلامي از جمله عناصر مهم در شكل‌دهي و گسترش محلات و نمادي از آباداني شهرها و روستاها و توان اقتصادي و پايگاه اجتماعي بانيان و نيز موقعيت آنها از وسعت و نفاست متفاوتي برخوردار بوده‌اند. شهر مذهبي و تاريخي اردبيل با قدمتي طولاني داراي گرمابه‌هاي تاريخي ارزشمند بوده كه اصول معماري اسلامي در طراحي آن نمود پيدا كرده است. بنابراين هدف اين پژوهش بررسي تحول فضايي و كالبدي حمام در معماري اسلامي ايران از صفويه تا قاجار در شهر اردبيل مي‌باشد. روش تحقيق در اين مقاله روشي تاريخي - تحليلي است و روش گردآوري داده‌ها به صورت كتابخانه‌اي (متون تاريخي، اسناد، گزارش‌ها، آثار مكتوب و...) و ميداني مي‌باشد. نتايج اين تحقيق نشان داد كه تحولات و تغييرات كالبد و فضاي حمام‌هاي تاريخي تحت تاثير عوامل مختلفي بوده‌اند؛ از جمله عوامل اقتصادي، عوامل حكومتي، عوامل زيبايي‌شناسي، شرايط جغرافيايي و محيطي و... . بعنوان مثال در حمام‌هاي عصر صفويه ساخت دهليز و اهميت به آن رايج نبوده، اما با گذشت زمان و در دوران قاجار ساخت دهليز رايج بوده است كه همين عامل باعث تغييرات در معماري حمام‌ها شده است. همچنين مساحت حمام‌ها در دوران صفويه نسبت به دوران قاجار بيشتر بوده به طوري كه حمام ابراهيم آباد با مساحت (105126 مترمربع) بزرگترين حمام عصر صفويه و دوران‌هاي بعد از خود مي‌باشد. معماري و تزئينات در حمام‌ها در دوران صفويه از رونق چشمگيري برخوردار بوده است؛ اين مهم در حمام‌هاي آقانقي و ابراهيم آباد مشهود است. در شهر اردبيل (بخصوص در دوران قاجار) حمام‌هاي عمومي اين فضاي مهم كاركردي در جامعه، نه فقط محلي براي استحمام، بلكه مكاني براي استمرار روابط اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي بوده است.