معرفت‌شناسي عشق به روايت آگوستين و احمد غزالي

واژه «عشق» در ادبيات در معناي عام و در ادبيات عرفاني به معناي خاص در سنت‌هاي مختلف ديني از واژه‌هاي پُربسامد و برتابنده تفاسير و تحليل‌هاي گوناگون است. در معرفت‌شناسي عشق، مقوله عشق به مثابه معرفت درجه دو محل توجه قرار مي‌گيرد. به اين نوع بررسي در دنياي جديد بيشتر توجه شده، اما نظري ژرف به آثار قدما اين را ثابت مي‌كند كه آنان به رغم اينكه از مباحث نقد عقل كانت و تولد دانش معرفت‌شناسي قرن‌ها فاصله داشته‌اند، در سخنان و نوشته‌هايشان به عشق، به مثابه معرفت درجه دو، پرداخته و زوايايش را كاويده‌اند. در اين‌ ميان، عارفاني نظير آگوستين در سنت مسيحي و احمد غزالي در سنت اسلامي تأثير بسزايي در معرفت‌شناسي عشق داشته و در اين حوزه نه به عنوان عاشق بلكه در مقام عشق‌پژوه ديدگاه‌هايشان را مطرح كرده‌‌اند. يافته‌هاي اين تحقيق كه با روش توصيفي‌تحليلي و با ابزار گردآوري كتاب‌خانه‌اي به انجام رسيده، نشان مي‌دهد كه به ‌رغم اشتراكاتي كه در معرفت‌شناسي عشق از نظر احمد غزالي و آگوستين وجود دارد اختلافاتي هم به چشم مي‌خورد. آگوستين واژه «عشق» را با جزئيات تجزيه و تحليل مي‌كند، در حالي ‌كه غزالي به بيان كلياتي بسنده مي‌كند؛ اما نظرشان در مسئله وحدت عشق، عاشق و معشوق تطابق دارد و مي‌توان از عينيت ديدگاه‌هايشان سخن گفت. هر دو متفكر ديني «عشق» را به معناي اراده و ميل و به مثابه ميثاقي در بازگشت به خدا مي‌دانند، با اين تفاوت كه آگوستين منشأ اين اراده و ميل را ساحت ارادي انسان و غزالي سبب وجود اين ميل و اراده را فيض الاهي مي‌داند. در عين ‌حال، در بيان انواع و آسيب‌هاي عشق ديدگاه‌هاي متمايز و بعضاً مشابهي دارند. غزالي عشق را، اعم از الاهي و انساني، واحد مي‌داند؛ ولي آگوستين فقط به عشق به خدا قائل است. اين دو درباره آسيب‌ها يا موانع معرفتي عشق كاملاً با هم اختلاف‌ نظر دارند؛ اما نشانه‌هاي عاشقي مشتركي را همچون ايمان، تسليم‌شدن انسان عاشق به معشوق (خدا) و سعادت عاشق را بيان كرده‌اند.