معماري، عدالت، تاريخ‌نويسي: چهارچوب مطالعۀ تاريخ معماري بر پايۀ پرسش از مفهوم عدالت

به‌فراخور مفاهيمي كه محور پرسش از تاريخ معماري قرار مي‌گيرد، رويكردها و چهارچوب‌هاي نظري‌اي براي تاريخ‌نويسي شكل گرفته است. «عدالت» يكي از اين معاني و مفاهيم است. اگرچه عدالت در سپهر انديشۀ اسلام و ايران معنايي رفيع دارد و پيوندهاي غيرتاريخيِ آن با معماري و علوم مرتبط با آن مورد توجه بوده، به‌ندرت در مطالعۀ تاريخ هنر و معماري ايران و حتي ساير سرزمين‌هاي اسلامي مورد توجه قرار گرفته است. هدف اين مقاله بيان چندوچون و چهارچوب تاريخ‌نويسي معماري بر پايۀ عدالت است؛ اينكه چگونه مي‌توان روايتي دربارۀ عادلانه يا ناعادلانه بودن آثار و افعال معماري در طي ادوار تاريخي مختلف به دست داد؟ پاسخ چنين پرسشي، طرح يك رويكرد يا چهارچوب نظري است. راهبرد يا روش رسيدن به چنين پاسخي راهبرد استدلال منطقي است. براي اين منظور لازم است چهار پرسش اصلي دربارۀ مفاهيم كليدي، پرسش ‌اصلي، شيوۀ پاسخ به پرسش‌ها، آورده‌ها و نتايج آن چهارچوب و رويكرد مدنظر بررسي و پاسخ داده شود. پژوهش تاريخي حول نسبت عدالت و معماري مي‌تواند به دو طريق پيش رود: ۱. بر مبناي انگاره و تعريفي مفروض از اين دو؛ ۲. بر پايۀ شناخت اين دو از بستر تاريخي مورد مطالعه. در حالت اول بر مبناي تعريف يا نظريۀ مفروض بايد از داده‌هاي تاريخي آن دوره پرسش كرد و در حالت دوم، با كمك روش‌شناسي تاريخ مفهومي بايد نخست انگارۀ تاريخي هر دو (عدالت و معماري) را به‌درستي بازشناخت. در مرحلۀ بعد نيز بايد ميان منظومۀ مفاهيم اين دو پيوند برقرار و پرسش‌هاي اصلي را طرح كرد. اگر مفهوم بنيادينِ عدالت را تسهيم و توزيع امور و مفهوم بنيادين معماري را تصرف در عالم براي مكان‌گزيني بدانيم، پرسش اصلي چنين پژوهشي آن است كه آيا تسهيم امور و تصرفات و توزيع مواهب و خيرات مرتبط با مكان و مكان‌گزيني در فلان دورۀ تاريخي عادلانه بوده است؟ بنا به گستردگي و فراگيري معناي عدالت و در عين حال دلالتِ هنجاري آن، مواردي همچون منشأ اخذ تعريف آن، اقسام معانيِ آن، معيار و مبناي آن و امكان بررسي انتقادي آثار گذشته بر پايۀ آن، همچنين مطالعۀ گستردۀ اسناد زمينه‌اي و جست‌وجوي ذهنيت عامه مورد توجه خواهد بود.