اولويت‌بندي عوامل علت-معلولي موثر بر رخداد سيل و تحليل پاسخ هاي مديريتي در حوزه آبخيز خرم‌آباد

مقدمه و هدف: از آنجايي كه سيلاب يكي از بلاياي عظيم طبيعي شناخته‌شده براي بشر مي‌باشد و تلفات سيلاب سالانه دارايي‌هاي اساسي خانوارها، اجتماعات محلي و ساكنين روستاها و شهرها را با نابود‌كردن محصولات كشاورزي، مساكن، زيرساخت‌ها، ساختمان و ماشين آلات كاهش مي‌دهد، مديريت سيلاب امري حياتي مي‌نمايد. بر همين اساس يكي از راه‌كارهاي اساسي براي كنترل و كاهش سيل در اين استان، شناسايي مسائل و مشكلات آبخيزهاي سيل‌خيز بالادست و ارائه پاسخ مديريتي مناسب براي حل آن‌ها مي‌باشد. بنابراين پژوهش حاضر داراي اهداف: (الف) شناسايي و تحليل علت و معلولي عوامل موثر در  افزايش پتانسيل سيل‌خيزي و اثرات مربوطه در حوزه آبخيز خرم آباد، (ب) ارائه پاسخ‌هاي مديريتي مناسب و همچنين (ج) بررسي روند تغييرات هر يك از مولفه‌هاي 1DPSIR در دوره‌هاي آماري در اين حوضه است مواد و روش‌ها: حوزه آبخيز خرم آباد يكي از بزرگترين زيرحوضه‌هاي رودخانه كشكان مي‌باشد. شهرستان خرم‌آباد و چندين روستا در اين حوضه قرار دارند. حوضه مورد مطالعه حدود ۱۶۰۹ كيلومترمربع است. در اين پژوهش مسائل و مشكلات حوضه مبتني بر مطالعات گذشته، پرسش از كارشناسان و نيز مراجعه به منطقه تعيين و بر همين اساس راهبردهاي احتمالي نيز مشخص شد. مدل مفهومي شامل مولفه‌هاي نيرومحركه، فشار، وضعيت، اثر و پاسخ ترسيم شد. بر اساس نظرات كارشناسي نمودار مفهومي علت‌-معلولي سيل در منطقه طراحي شده و براي هر كدام از مولفه‌هاي مدل شاخص‌هاي مناسبي تعريف و كمي‌سازي شدند. به‌منظور اولويت بندي مشكلات و هم‌چنين تعيين مهم‌ترين راهبردهاي مديريتي جهت مديريت سيل در آبخيز خرم‌آباد ، از ديدگاه خبرگان استفاده شد. بدين‌منظور از پرسش‌نامه با طيف ليكرت به‌عنوان ابزار اندازه‌گيري و از آزمون فريدمن براي رتبه‌بندي استفاده شد. هم‌چنين روند تغييرات هر يك از مولفه‌هاي DPSIR جهت ارزيابي مساله در دوره‌هاي زماني بررسي شد. يافته‌ها: نتايج نشان داد كه سطح جنگل‌ها و مراتع در منطقه مطالعاتي از سال 2003 تا 2019 نزديك به 5 درصد كاهش داشته است. در عين حال سطح اراضي كشاورزي رشد عمده‌اي در حدود 4 درصد داشته است كه مي‌توان مشاهده نمود، عمده سطح اراضي جنگلي و مرتعي به زمين‌هاي كشاورزي تبديل شده است و از پوشش طبيعي منطقه به شكل محسوسي كاسته شده است. يك درصد باقي مانده نيز صرف گسترش شهرها و روستاها شده، به شكلي كه سطح اين اراضي از 3/3 در سال 2003 به 4/2 در سال 2019 افزايش داشته است.  بر اساس نتايج به‌دست‌آمده نيروي محرك تغييراقليمي (با ميانگين رتبه 2/93)، فشار جمعيتي (با ميانگين رتبه 2/78)، و دامداري‌هاي سنتي (با ميانگين رتبه 2/45) كه خود منجر به كاهش پوشش‌گياهي و تغييركاربري منطقه شده، مهم‌ترين اثر را بر وقوع سيل دارند. تركيب اين عوامل سبب شده تا توليد رواناب و درنتيجه دبي سيل در منطقه به شدت افزايش يابد و خسارات جاني و مالي هرساله بيش‌تر شود. براي مقابله با اين پديده سياست‌هايي توسط كارشناسان پيشنهاد شد كه در حال اجرا بوده و يا مي‌توان آن‌ها را اجرا كرد. نتايج كلي اين تحقيق نشان مي‌دهند كه روند سيل‌خيزي در حوضه رو‌به‌افزايش بوده، فشار ناشي از نيرو‌هاي محركه به‌خصوص تعداد دام مازاد حوضه (با ميانگين تبه 3/15) در حال تشديد است، توان مديران در كاهش قدرت نيروهاي محركه بسيار محدود و سياست‌هاي معرفي‌شده پاسخگوي نياز نمي‌باشند. اقدامات حفاظتي مديريتي منابع‌طبيعي (با ميانگين رتبه 4/95) و حمايت‌هاي مالي دولت براي جبران خسارات سيل (با ميانگين رتبه4/73) رتبه‌هاي اول و دوم پاسخ‌هاي مديريتي را به خود اختصاص داده‌اند. نتيجه گيري: شاخص‌هاي در نظر گرفته شده براي مولفه فشار شامل توسعه جاده‌ها، خشكسالي ناشي از تغيير اقليم، وجود دام مازاد و مديريت نامناسب اراضي مي‌باشند. سطح جاده‌هاي منطقه در گذر زمان افزايش نشان مي‌دهد. توسعه راه‌ها يكي از سياست‌هاي كلي هر كشور است تا بتوان به مناطق دورافتاده و بدون امكانات دسترسي داشته و منجر‌به توسعه آن مناطق گردد.  كارشناسان مشاور در اين تحقيق سياست‌هاي مختلفي كه به اجرا در آمده و يا قابليت اجرايي داشته‌اند، را معرفي نمودند.