«لا يسئل عما يفعل»، توصيف يا توصيه؟ تحليل انتقادي ميراث تفسيري آيه 23 سوره انبياء

يكي از مواردي كه در ميراث تفسيري آيه لايسئل (آيه ۲۳ سوره انبياء) مورد غفلت واقع شده عدم تمايزگذاري ميان دو رويكرد هنجاري و توصيفي آيه است. مقاله حاضر براي تبيين دقيق‌تر مفاد آيه و در خلال مواجهۀ مسأله‌محور با آن، اين پرسش اصلي را پي‌جويي مي‌كند كه آيا عبارت «لا يسئل عما يفعل» تنها در مقام توصيه و بيان بايدها و نبايدهاي هنجاري براي «نهي» از سوال از فعل الهي بوده و يا مي‌تواند دربردارندة پيامي اخباري و توصيفي براي حكايت از عالم واقع و «نفي» سوال از افعال خدا باشد؟ حل اين مساله در گرو پاسخ به دو پرسش فرعي است: الف) مبناي سوال‌ناپذيري افعال خداوند چيست؟ براي يافت اين مبنا از تحليل مفهومي، سيستمي و گزاره‌اي بهره مي‌بريم. ب) آيه با كدام غرض سوال‌ناپذيريِ فعل الهي را بيان مي‌كند؟ كه پاسخ آن را از مسير بررسي سياق آيۀ لايسئل در بافت معنايي سورۀ انبياء پي‌جويي مي‌كنيم. نتايج به دست آمده نشان مي‌دهد سوال اعتراضي در عبارت «لا يسئل عما يفعل» فرايندي است كه بر مراحل مختلف «محاسبه»، «سرزنش و اعتراض» و «مؤاخذه و عقاب» دلالت دارد. بنابراين آيه لايسئل مي‌تواند در بستر رويكردي توصيفي شامل اين پيام باشد كه هيچ از بندگان خداوند نمي‌تواند (نه اين كه نبايد) از فعل خدا مؤاخذه‌ نمايد. همچنين گزارۀ «لا يسئل عما يفعل» مي‌تواند شامل نهي ارشادي از «سوالِ استفهامي» از كُنه غايت افعال الهي باشد. اين نهي (در لباس خبر) ناظر به محدوديت قلمرو ادراكي بندگان در مقام پرسش‌گر و عدم احاطة آنان به علم الهي باز مي‌گردد.